قلعه گبری و قیز‌قلعه‌سی

ما یعنی پدر و عموهایم هنگام رفتن از مرتع خودمان به جمکران از این مسیر عبور می‌کردیم، آن هم به ندرت. چون راه صعب العبور بود. در سال‌های بعد از انقلاب هنگام برگرداندن چوپان‌های افغانی به شهر برای این‌که به گشت و بازرسی کمیتۀ انقلاب اسلامی برخورد نکنیم با جیب شهباز آمریکایی از این مسیر به شهر می‌رفتیم. هیچ‌گاه نمی‌دانستیم یا دقت نمی‌کردیم که در انتهای مسیر در بلندی کوهی در ورای کوه دوقلوی دوبرادران، قلعه‌ای تاریخی و وسیع قرار دارد که عمری بالای هزار سال دارد. دیروز در همراهی با گروه خوبگرد و راهنمایی آقایان ابوالفض قیامی و حسین صادقی به عظمت این قلعه و نیایشگاه مجاور آن پی بردیم. این قلعه که جنبۀ دفاعی و نیایشگاهی دارد به نظر از عجایب قلاع تاریخی ایران است. وسعت آن گویا از قلعۀ تاریخی الموت قزوین بیشتر بوده است. نکتۀ جالب این است که قلعه در یک سطح قرار ندارد. به عبارت دیگر ساختمان آن از میانۀ کوه تا نوک کوه امتداد یافته است. پراکندگی سفال‌های خرد شده در دشت مقابل نشان از فعال بودن و گسترده بودن قلعه در گذشته‌های دور داشت. آب‌انباری مخروب و چاهی عمیق هم در بالای کوه دیده می‌شود. توصیۀ اکید دارم که تاریخ‌دوستان و دانشجویان و استادان تاریخ و علاقه‌مندان جوان و توانا حتما این قلعه را ببینند. خاصه در این ایام که هوا لطافت خاص خود را دارد. تجربه کنید و لذت ببرید. توصیف علمی قلعه را به اهل فن وامی‌گذارم. جناب مقیمی گفتند که قمی‌ها به این کوه «قِل قِله سی» می‌گفتند. این‌که می‌گویم افراد توانا برای این است که بالا رفتن از کوه کار هر کسی نیست.
بنای دیگر که در میان روستای جمکران دیدیم، قلعه گبری بود. روستای جمکران از روستاهای کهن و بسیار با اهمیت منطقۀ قم بوده است. از قلعه به‌جز دیوارهای بلند و قطور چند متری چیز دیگری باقی نمانده است ولی همین میزان بازمانده نشان از عظمت آن در گذشته دارد. چیزی که موجب تأسف شدید شد آسیب‌های زیادی است که این دو بنا در طول زمان دیده‌اند. جز آن حفاران نیز کوتاهی نکرده‌اند و هرجا که توانسته‌اند چاه و چاله‌ای برای رسیدن به گنجی کنده‌اند.
اهالی جمکران و مردم قم باید قدر این دو بنای با عظمت را بدانند.
منتهای همت متولیان نیز نصب تابلویی زنگ‌زده و ناخوانا بر پای کوه است. حتما ببینید و بسیار لذت برید و در ضمن بسیار افسوس خورید. از مقولات «شنیدن کی بود مانند دیدن» است.
سیدمحسن محسنی
بنیاد قم‌پژوهی