قم از نگاه کارلا سرنا، بانوی جهانگرد ایتالیایی

کارلا سرنا، بانویی ایتالیایی است که در سال 1877م./ 1294ه_.ق. پس از سیر و سیاحتی دراز و خسته کننده در قفقاز به شهر باکو می رسد و بیمار می شود. او به علت ضعف مزاج از بازگشت به اروپا منصرف می گردد و برای رهایی از هوای ناخوش باکو به توصیه برخی آشنایان به ایران سفر می کند.
کارلا، از طریق دریای خزر به بابلسر کنونی می آید و از آنجا عازم تهران می شود. سفر خانم کارلا سرنا از تهران و برخی از شهرهای شمال ایران با سیُمین سال سلطنت ناصرالدین شاه و گماشته شدن میرزا حسین خان سپهسالار در سمت وزیر خارجه مصادف بوده است. این بانوی اروپایی، اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در یکصد سال پیش را به دقت مورد مطالعه قرارداده و گزارشهایی روشن از حکومت استبدادی ناصرالدین شاه و عیاشی و ستمگری و غارتگری او و همچنین شیوه زندگانی طبقات مختلف مردم پایتخت ایران و اهالی شهرهای بین راه، و فرهنگ و آداب و شیوه مسافرت و وضع معیشت آنها ارائه کرده است.
وی نخستین سیاحتگری است که از کیفیت روزنامه نویسی نوپای ایران و اولین روزنامه های منتشره در دوران قاجار سخن گفته است. نفوذ سیاست‌های خارجی و به خصوص رقابت سفارتخانه های روس و انگلیس و سیطره آنان بر سیاست و جامعه آن روزگار، از نکات مهم دیگری است که وی متذکر آن گردیده است. این سفرنامه که برای اولین بار در سال 1883م. / 1301 ه.ق. با عنوان انسانها و اشیاء در ایران در پاریس انتشار یافته است، گذشته از آنکه از لحاظ تاریخی و جامعه شناسی ایران دوره قاجاریه اهمیت بسیار دارد، در نوشتن آن نیز نوعی دقت و ظرافت زنانه به کار رفته که کتاب را همچون متنی مستند، شیرین و دلچسب کرده است.
.
نگین ایران در آن دوران
کارلاسرنا توصیف‌های دقیقی از مسیر حرکت خود دارد، او شهرهای ایران به ویژه مناطق شمالی را به زیبایی می‌ستاید.
یکی از شهرهایی که توجه خانم کارلاسرنا را به خود جلب کرده است، شهر مقدس قم است. او در این باره می نویسد:
«قم نزدیکترین شهر متبرک و مقدس نزدیک تهران است. این شهر بین تهران و اصفهان واقع شده است و به گفته برخی، آن را در سال 203 هجری ساخته‌اند و سابقا بسیار پرجمعیت بوده است. قسمت مهمی از شهر که در سال 1722 م. (1135ه. ق.) به وسیله افغان‌ها خراب شده، همچنان خرابه مانده است. این شهر شهرت خود را مدیون مقبره فاطمه دختر امام رضاست! ثروت این حرم مطهر فوق‌العاده است. گنبدش از طلاست. ضریحی از نقره خالص به دور مرقد کشیده شده که گوی‌های بزرگ زرین در چهار گوشه آن به چشم می‌خورد. قبر فتحعلی‌شاه در مجاورت این مقبره مقدس است.
از قرن‌ها پیش، قم گورگاه شاهان ایران است. مقبره‌های آنان به شکل کلیسای کوچکی ساخته شده است، بی آنکه از جلال و شکوه کلیسایی برخوردار باشد. زمین مقبره‌ها با سنگ سماق آبی و طلایی فرش و طاق‌ها با کاشی‌های قیمتی تزیین گردیده است. روز و شب ملایانی در کنار قبرها به نماز خواندن و قرائت قرآن مشغول‌اند. شاهان وقت نیز گاهی به زیارت این قبور می‌روند.
ناصرالدین شاه بارها آرامگاه اجداد خود را که احتمالاً خود نیز در آنجا به خاک سپرده خواهد شد، زیارت کرده است. هنگامی که به قم می‌رود درباریان و ملایان و گروهی از مردم با وی همراه‌اند. چون «مشاهد» برای کسانی که مورد تعقیب شاه یا دولت‌اند، «بست» تلقی می شود، غالبا مجرمینی که بدین مکان‌ها پناهنده می‌شوند، مورد عفو قرار می‌گیرند و به ندرت اتفاق می‌افتد که حتی مرتکبین جرایم سنگین پس از پناه آوردن به مشاهد مقدس مورد عفو قرار نگیرند.
ورود بدین مکان‌های مقدس برای مسیحیان اکیدا ممنوع است و حضور آنان توهین بدین ارواح مقدس تلقی می‌شود. در بسیاری موارد که برخی مسافران کنجکاو فرنگی خواسته‌اند به مشاهد متبرکه وارد شوند با بی احترامی و تشدد رانده شده‌اند. با همه خشونتی که در این گونه موارد نسبت به مسیحیان ابراز می شود، شیعیان اگر آداب و رسوم و بخصوص عقاید مذهبی‌شان مورد احترام قرار گیرد، مطلقا دشمن اروپاییان نیستند».
البته قدمت قم خیلی بیشتر از آن است که کارلاسرنا نوشته است. دیگر اینکه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر امام رضا علیهاالسلام نیست، بلکه خواهر آن حضرت است.
این خانم ایرانگرد ایتالیایی، گزارشهای گسترده دیگری از اوضاع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران دوره قاجار در سفرنامه خویش می آورد که نقل و تحلیل همه آنها در یک مقاله امکان‌پذیر نیست. روایت او از وضعیت زندانها، شیوه تنبیه و شکنجه و تبعید و تفتیش مخالفان دولت جدا تکان دهنده و شگفت آور است.
درباره تاریخ و فرهنگ تشیع نیز مطالب بسیاری نیز نگاشته است که در خور نقد گسترده می باشد و ناگزیر باید در مقاله ای جداگانه بدان پرداخته شود.
منبع: کتاب قم از نگاه بیگانگان