رود اناربار

معرفی کتاب رود اناربار؛ درآمدی بر نظام‌های سنتی بهره‌برداری زراعی از آب و زمین در حومه شهر قم
اثر آقای ابوالفضل رنجبر
به تشویق وراهنمایی استاد گرانقدر دکتر جواد صفی نژاد مصمم به چاپ این پژوهش -که پایان‌نامه کارشناسی ارشدم در سال 1375 هجری خورشیدی در رشته مردم شناسی بود- شدم. در ابتدا دو راه به نظر می آمد یکی چاپ پایان‌نامه ام به صورت کتاب به همان شکلی که انجام شده بود و دیگری برگشت به زمین تحقیق و جرح و تعدیل مطالب و به عبارتی بازپژوهش و بازنویسی گزارش برای چاپ کتاب  بود. برای هرکدام از دوراه مزایا و در عین حال کاستی هایی مترتب بود. برایند مشورت ها براین قرار گرفت که گزارش پژوهش اولیه به همان شکل بدون دخل و تصرف چاپ شود تا اصالت کار و قدمت آن ارج گذاشته شود و در عین حال به زمین تحقیق برگردم تا هم به نوعی داده آزمایی کرده و صحت و سقم داده های پژوهش را بسنجم و هم تغییرات ایجاد شده در نوع و شیوه بهره‌برداری از آب و زمین در زمین های زراعی مشروب از رودخانه قم را بررسی و ارائه دهم.
بازگشت به زمین تحقیق هم شامل مطالعات اسنادی و هم مصاحبه با مطلعین محلی و مشاهده وضعیت موجود گردید و در حقیقت یک تحقیق جدید بود که البته موضوع مطالعه ارزش زحمت مضاعف را داشت. نخست به دلیل اینکه اعتبار مطالب و داده های پژوهش اولیه با مشاهده و مصاحبه های جدید مورد تأیید قرار گرفت و مرا در چاپ کتاب مصمم ساخت. دوم اینکه با حفظ اساس و بنیان های شیوه ی تقسیم آب رودخانه قم، تغییراتی به ویژه به دلیل بهره‌برداری از سد پانزده خرداد -از سال 1375- صورت گرفته، که ذکر آنها ضروری است. سوم اینکه نظام سنتی بهره‌برداری زراعی از زمین بر اساس حصه -هم بعنوان قطعه زمین زراعی و هم به عنوان یک سازمان اجتماعی کار زراعی- بطور کامل از بین رفته است. اهمیت مسئله زمانی مشخص می شود که بدانیم اصلاحات ارضی ناشی از انقلاب سفید سال 1342 با تقسیم اراضی زراعی بین کشاورزان، اینگونه نظام های بهره‌برداری “سهم بری” را تقریبا در سراسر کشور از بین برده بود، اما شهر قم از معدود جاهایی بود که زیر بار اصلاحات ارضی نرفت. البته نظام مالکیت خرده مالکی نیز در این امر بی تأثیر نبود. اما به هرحال قم در تولید زراعی به همان روش سنتی ادامه می داد. امروزه این شیوه بطور کامل از میان رفته و به شیوه بهره‌برداری مالک و کارگر روزمزد و یا اجاره ای تغییر یافته است.
مجموعه تغییرات یاد شده دربالا، مرا مصمم کرد تا بررسی های جدید را ادامه داده و نتیجه را بطور مستقل به عنوان جلد دوم این کتاب تدوین نمایم.
در بررسی های جدید ابتدا با مطالعه­ی مجموعه های مربوط به کتاب شناسی قم ازجمله کتاب های”کتاب شناسی آثار مربوط به قم”⁽¹⁾ از  حسین مدرسی طباطبائی، “شناختنامه قم” ⁽²⁾ از علی بنایی، مقاله­‌ی “کتاب شناسی حضرت فاطمه معصومه^(ع) و تاریخ قم”⁽³⁾ اثر ناصرالدین انصاری قمی و کتاب های مربوط به قم موجود در “کتابخانه  تخصصی تاریخ ایران و اسلام” در شهر قم و سایت این کتابخانه⁽⁴⁾ همچنین مدارک و منابع موجود در کتابخانه ملی، تهران، به جستجو درباره متونی پرداختم که به شیوه های بهره‌برداری سنتی زراعی از آب و زمین در قم و به طور اخص حقابه بران از رودخانه­ی اناربار (رودخانه قم)  اشاراتی داشته اند. بررسی این اسناد نشان داد که فرایند توزیع آب رودخانه دست کم از قرن چهارم که مستند “تاریخ قم” نشان می دهد جدا از موضوع شیوه­ی اندازه گیری آب و زمان‌بندی بهره‌برداری از حقابه رودخانه قم که با پیشرفت تکنولوژی و استفاده از ساعت، تغییراتی را شاهد بوده در بقیه موارد با تغییرات چندانی روبرو نبوده است.
در خصوص هدف اصلی پژوهش که شیوه های بهره‌برداری سنتی زراعی از آب رودخانه قم به ویژه نحوه­ی اجرای تقسیم آب و چگونگی انتقال آب به زمین های زراعی و تقسیم آب در داخل دشت است، در مطالعات اسنادی اطلاعات چندانی موجود نبود. درخصوص نظام بهره‌برداری سنتی زراعی از زمین اگرچه در کتبی که به این امر در کل پرداخته اند مانند مالک و زارع خانم لمبتون و دیگر کتب مرتبط مطالبی وجود دارد ولی هنوز به سندی که این شیوه را به تفصیل در کشاورزی قم مورد مطالعه قرار داده باشد، برنخوردم. بنابرین بازگشت مجدد به زمین تحقیق و مصاحبه با مطلعین و آگاهان محلی و یافتن مشاوران فرهنگی اصلی در مناطقی که در پژوهش اول به عنوان نمونه انتخاب شده بودند، امری اجتناب ناپذیر بود. در خصوص مشاوران فرهنگی اصلی کاتک کنراد فیلیپ⁽⁵⁾ معتقد است که هر اجتماعی آدم هایی را دارد که برحسب تصادف، تجربه، استعداد یا آموزش، می توانند کامل ترین یا سودمند ترین اطلاعات را درباره ی جنبه ی خاصی از زندگی به دست دهند. این آدم ها را مشاوران فرهنگی اصلی می نامند.(کاتک کنراد فیلیپ، ص 57)
تمرکز من در باز پژوهش این کار تحقیقی بر اساس تقسیم بندی سنتی نهرهای حقابه بر ازآب رودخانه ی قم – نهرهای بالا دست یا بالا بند، نهرهای میان دست یا میان بند و نهرهای پایین دست یا پایین بند- همان نمونه های پژوهش اول یعنی در نهرهای بالادست روستای نیموَر، در روستاهای میان بند روستای چشمه علی، و در نهرهای پایین دست -که اراضی زراعی حومه شهر قم را پوشش می دهند- نهر کرج  بود.
درباره ی نیموَر شایان ذکر است که این روستا به شهر نیموَر تبدیل شده و روستای باقرآباد نیز به آن ملحق گردیده و تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زیادی را شاهد بوده است. همچنین با بهره‌برداری از سد پانزده خرداد حقابه ی دو روز آب قم از گردش یازده روزه ی نهرهای پنجگانه ی بالا دست یعنی نهرهای هفت روستای نخجیروان، لَریجان، نیموَر وباقرآباد(اکنون به نام شهر نیمور)، مٌزوَر، محمدآباد و چم ترکا منتفی شده و دیگر آبی از این نهرها به سمت قم جاری نمی شود. مجموع تغییرات بالا بعلاوه ی گستردگی و پیچیدگی بسیار زیاد شیوه­ی بهره‌برداری از رودخانه­­ی اناربار در شهر نیمور و روستاهای همجوار آن، باعث شد که مطالعه­ی آن به صورت مستقل و با انجام پژوهش جداگانه ای انجام گرفته و ارائه گردد. مشاور فرهنگی اصلی من در پژوهش اول در انهار بالادست و روستای نیموَر جناب آقای حاج رضا قلی (تصویر شماره 49) بودند که فوت کرده اند، اما امیدوارم با همکاری و همراهی آقای حاج حسین صالحی فر سرمیراب قدیمی نیموَر (تصویر شماره 50)، آقای مسعود آذر از مطلعین محلی و سایرعلاقمندان به فرهنگ مردم نیموَر، این پژوهش محقق گردد.
در پژوهش اول برای نهرهای میان دست- روستای چشمه علی- مشاور فرهنگی اصلی من جناب ارباب علی آقا بودند که ایشان نیز فوت کرده اند بنابرین برای مطالعه ی شیوه ی بهر برداری از آب رود انار بار(رودخانه قم) در روستاهای میان دست سراغ میراب قدیمی این نهرها حاج عباس پیرمحمدی، میراب دهه چهل خورشیدی، به روستای خدیجه خاتون رفتم که متأسفانه در قیدحیات نبودند ولی فرزندشان آقای تقی پیرمحمدی که در حال حاضر میراب همین نهرها هستند، اطلاعات بسیار مفیدی را در اختیارم قرار دادند که جای تشکر فراوان دارد. در بخش تغییرات انجام شده در روستای چشمه علی هم جناب آقای مرتضی یزدی زاد از مطلعین محلی همکاری خوبی داشتند که از ایشان نیز سپاسگزارم.
در بحث شیوه های بهره‌برداری زراعی ازآب رودخانه و زمین در حومه شهرقم با وجودیکه بسیاری از زمین های زراعی آن تغییر کاربری داده و به مسکونی و تجاری و خدماتی تبدیل شده اما حقابه ها و تقسیمات آب رودخانه، بند 19 دی و آب پنج و شش همچنان ساری و جاری است. ولی همانگونه که یادآوری شد، در قسمت بهره‌برداری زراعی از زمین تغییرات قابل ذکری صورت گرفته است. برای مطالعه تغییرات با توجه به فوت ارباب غلامرضا رنجبر مشاور فرهنگی اصلی در پژوهش اول، با راهنمایی جناب مهندس دارابی کارشناس آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی قم – که البته خودشان بیشترین همراهی و همکاری را داشته و شایسته ی بهترین قدردانی ها هستند- با آقای حاج یداله نیکوکلام پیرمردی حدود صدساله از کشاورزان قدیمی شهر قم مصاحبه داشتم. همچنین فهرستی از مشاوران فرهنگی اصلی این دوره از پژوهش تهیه و امر تحقیق از این عزیزان ادامه دارد. همچنین از بزرگوارانی که در تهیه ی لیست و برقراری ارتباط با این مشاوران فرهنگی اصلی کمک کردند مانند آقای مهندس احمد نیک سخن از مدیران بازنشسته ی اداره کشاورزی شهرستان قم -که در پژوهش اول نیز اطلاعات ذیقیمتی در خصوص حقابه­ی نهرهای منشعب از رودخانه قم در اختیارم قرار دادند- آقای مهندس عباس کمالی از شهرستان دلیجان و آقای مهندس اسدالله مرتضوی مدیر آب و خاک و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی قم، سپاس فراوان دارم. امیدوارم که مجموعه ای قابل قبول اهل فن و علاقمندان تهیه و به چاپ برسد.

سپاس ویژه ای دارم از حاج آقا صادق حسینی اشکوری مدیر محترم مجمع ذخائر اسلامی که برای چاپ این کتاب قبول زحمت فرمودند.
استاد گرانقدر جناب دکتر جواد صفی نژاد در  کتاب گرانسنگ کاریز در ایران⁽⁶⁾  در صفحات 512،513 و 514 از این پژوهش -که در قالب پایان‌نامه بود- استناداتی را آورده اند که باعث ایجاد انگیزه مضاعف در تکمیل و چاپ این پژوهش گردید. این موضوع در کنار حقی که به عنوان استاد بر ذمه من دارند باعث میگردد قدردانی خاص و ویژه ای از ایشان داشته باشم. درود بر ایشان و تمام استادان زحمتکشی که ثبت و ضبط فرهنگ این مرز و بوم را نه تنها وظیفه که بالاترین عشق خود می‌دانند.

• مدرسی طباطبائی، حسین؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، چاپ حکمت قم، سال 1353 خورشیدی
• بنایی، علی؛ شناختنامه قم، جلد پنجم، بخش دوم تاریخ قم، ناشر نورمطاف، قم، سال 1390، چاپ اول، شمارگان 2000
• انصاری قمی، ناصرالدین؛ مقاله “کتاب شناسی حضرت فاطمه معصومه^(ع) و تاریخ قم” ، منبع: نشریهوقف میراث جاوید سال 1377 شماره 22 به نقل از “پرتال جامع علوم انسانی”، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به نشانی:
  http://ensani.ir/fa/article/75283/
• سایت کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام به نشانی http://www.historylib.com/?term=%D9%82%D9%85
• کاتک کنراد، فیلیپ؛ انسانشناسی کشف تفاوت های انسانی، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، سال 1386
• صفی نژاد، جواد، 1308؛ کاریز در ایران و شیوه های سنتی بهره‌گیری از آن، انتشارات پویه مهر شرق، تهران، چاپ اول، تابستان 1396،