حمام صفوی عشقعلی

حمام عشقعلی با تمام ویژگی های ساختاری و کالبدی تعریف شده در باب حمام ایرانی در محله عشقعلی واقع شده است. بنا شامل دو حمام کامل مردانه و زنانه با ویژگی‌های خاص آنها (حمام بزرگ و کوچک) بوده که امروزه قسمت زنانه آن از بین رفته ولی قسمت مردانه با وضعیتی نسبتا پایدار هنوز پابرجاست. همچنین قسمت شمالی حمام به باغی که سالیان آن منطقه را احاطه کرده قرار دارد.

آنچه بر اساس نگاشته‌های موجود در پروندۀ ثبتی سازمان میراث فرهنگی مشهود است تعلق بنا به دوران اواخر قاجار و اوایل پهلوی است. اما بر اساس مشاهدات دقیق بنا و بر اساس چهارچوب‌های طراحی حمام در تاریخ ایران این اثر دارای قدمتی به بلندای دوران صفوی می‌باشد. از سوی دیگر با مطالعه دقیق اسناد تاریخی مربوط به شهر قم می توان ردپای این حمام و قدمت آن جستجو نمود، که بر این اساس نیز قدمت اثر به دوران سلاطین صفوی نسبت داده می‌شود. همچنین با توجه به مطالعه پرونده‌های موجود در سازمان اوقاف قم نمونه‌های وقف‌نامه‌های گوناگون از دوران مختلف تا اوایل قاجار قابل‌دسترسی همگی به فعال بودن حمام در آن دوران تاریخی گواهی می‌دهند و قطعا ساخت بنا با توجه به اذکار پرونده‌های تاریخی بیش از دوران قاجار و حداقل به دوران صفوی باز می‌گردد.

بنای حمام عشقعلی مشتمل بر 2 فضای حمام مجزا که هر یک بر اساس مدارک موجود دارای بیشتر فضاهای مشخص که در معماری حمام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌باشد. حمام مردانه تا سال 1392 بر اساس گفته‌های مالکین آن برقرار بوده است. اما حمام زنانه از زمانی نامعلوم آسیب دیده و به دلیل عدم‌رسیدگی بیشتر فضاهای آن تخریب و آوار آنها در همان منطقه موجود است. این دو فضا در کنار هم قرار دارد و بر اساس پلان تهیه شده از بنا می‌توان مشخصات هر یک از آنها را جستجو نمود.

حمام مردانه
فضای سربینه دارای قسمت‌های مختلف استاندارد یک سربینه در حمام ایرانی را داراست. حجره‌ها و فضاهای رختکن متنوع و سکوهای نشت و برخاست، حوضچه مرکزی سربینه و حوضچه آب کر برای تطهیر پاها برای ورودی به قسمت میاندر. از قسمت غربی سربینه فضایی برای رسیدن به قسمت میاندر تعریف شده که امکان رسیدن به دو سرویس بهداشتی و با یک گردش 90 درجه به چپ به قسمت گرمخانه می‌رسد. 4 پله فضای میاندر را از سربینه فاصله می‌دهد. و با یک پله ارتفاع به گرمخانه می‌رسیم. بر اساس چیدمان استاندارد معماری حمام ایرانی هرچه فضاها به قسمت‌های گرم و مرطوب بنا می‌رسد برای عدم‌اتلاف انرژی فضا در ارتفاع پایین‌تری از سطح ورودی قرار می‌گیرد.

فضای گرمخانه خود به دو قسمت تقسیم می‌شود. فضای گرمخانه که قسمت‌های نمره و حمام‌های مجزا با دوش در آن قرار دارند و فضایی که منتهی به خزینه حمام می‌شود. خزینه حمام خود دارای دو فضای جداگانه برای آب گرم (گرم کردن آن از طریق تون زیر آن صورت می‌گیرد) و آب سرد است. و در همین نقطه فضاهای حمام مردانه به اتمام می‌رسد.
حمام زنانه
فضاهای حمام زنانه در قسمت غربی مجموعه واقع شده که به دلیل تخریب و آوار موجود امکان بررسی دقیق فضایی را ندارند که این امر با برداشت آوارهای موجود و بررسی باستان‌شناختی نشانه‌ها باقی‌مانده میسر خواهد است. البته بقای دیوارها و پایه پی‌های قسمت زنانه پس از پی‌گردی برای مشخص شده پلان این قسمت به کمک آمدند اما برای روشن شدن کاربری فضای شناخته شده نیازمند خاک‌برداری و مطالعه تاریخی و فنی بیشتر است…

سامانه آب رسانی حمام عشقعلی
منابع شفاهی خبر از جوی آبی پر آب در لبه بیرونی دیوار جنوبی حمام می‌داده‌اند که امکان پر کردن خزینه حمام با توجه به قرارگیری در این مسیر را میسر می‌ساخته است. همچنین با توجه به قرارگیری باغ پشت حمام که روزگاری فعال و در قسمت شمالی حمام زنده بوده است، احتمال وجود چاه هم برای تامین آب باغ و هم آب‌رسانی به حمام وجود داشته است. در ساختمان حمام قسمت گاورویی یافت نشده ولی با توجه به مخازن آبی که برای نگهداری آب در قسمت شمالی حمام پشت گرمخانه قرار دارد این فرض را قوت می‌دهد چرا گه نزدیک‌ترین قسمت به باغ شمال حمام است.
اما بر اساس منابع مکتوب تاریخی آنچه مهم است خبر از سامانه آب‌رسانی شهر قم با قناتی که منسوب به ناصرالدین‌شاه قاجار و با نام قنات ناصری می‌دهد. در وقف‌نامه قنات ناصری 60 طاق آب شهر قم با توجه به نیاز مناطق مختلف آن در این مناطق تقسیم شده‌اند. جالب این نکته است که سهم محلۀ عشقعلی 7 طاق است که سقف سهم آب محلات مختلف قم است و این خبر مصرف بالای آب با وجود حمام در این محله بی‌ارتباط نمی‌توانسته باشد…
منبع متن و تصاویر: محمدمهدی جهاندوست، محسن قانونی، سمانه صادقی‌مهر، «بررسی شیوه‌های گرمایش و آب‌رسانی حمام‌های تاریخی ایران (مطالعۀ موردی: حمام عشقعلی قم)»
* این مقاله برگرفته از طرح مطالعه، مستندسازی، طرح مرمت و احیای حمام عشقعلی متعلق به ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم می‌باشد.