در این اثر قاضی به مناسبت فوت علما و نویسندگان و شعرا به ذکر احوال و آثار آنان پرداخته است. چون این مطالب متضمن مطالب فرهنگی و کتابشناسانه است و در پرتو مطالب تاریخی و عمومی قرار گرفته، ضرورت دارد به صورت مستقل استخراج و چاپ شود. تا آن‌جا که به خاطر دارم گویا استاد افشار در مورد خاطرات اعتمادالسلطنه چنین کاری را کرده‌اند. پاره‌ای از ضرب المثل‌ها و کنایات و زبانزدها نیز در کتاب دیده می‌شود و خوب است فهرست آنها تنظیم شود تا در فرهنگ جامع ضرب المثل‌ها – در صورت عدم ذکر – بیاید و سابقه تاریخی استفاده از آنها نیز روشن شود. برای مثال: «آتش چو در بیشه افتد نه خشک مانَد نه تر» ۲/۷۵۳ «مویی از ماست به در کشید» ۲/۷۷۰ و «نمک به حرامان» ۲/۸۱۴ و «دماغ خشکی/خشگی(در چاپ)» ۲/۸۱۷ و «دست و/[در؟] بغل شده» ۲/۸۳۸ کنایه از درگیر شدن.
گزارشی فرهنگی برای نمونه نقل می شود: «وهم در شهر ربیع الاول سنۀ مذکوره[۹۹۲]افصح المتأخرین مولانا محتشم کاشانی عالم فانی را وداع کرده رخت به جهان جاودانی کشید. اصل مولانا از قریه نراق قم است اما در کاشان به وجود آمده و نشو نما یافته، در اوایل حال نزد مرحوم محمد صدقی استرآبادی مطالعه نمود و طالب علم شد … در اواخر حیات به لنگی پا و احتیاج گرفتار شد و از زکوه وظیفه گرفت.» ۲/۸۷۹-۸۷۰، این هم آخر- عاقبت اهل علم یعنی گدایی می‌فرمودند!
پاره‌ای از اسامی و کلمات نیز که در نسخه بدل‌ها است باید مورد توجه قرار گیرد. یکی از نسخه‌ها ایل بیگدلی را به صورت بگدلی ضبط کرده است. در قم کهن‌سالان و میان‌سالان نام خاندان بیگدلی را به همین صور بَگدِلی/bagdeli تلفظ می‌کنند. یا نسخه بدل‌های دیگر از جمله برلین «جیقه» را به صورت «جقه» ضبط کرده که مطابق با تلفظ کنونی مردم قم یعنی jeqqe است. ۲/۷۱۶ همچنین ترکیب «کوچه باغ» که ظاهرا در قم و نیشابور مصطلح است: «چون شاهزاده گیتی ستان از تعاقب مخالفان بازگردیده در دزج آنا خاتون که متصل به “کوچه باغات” است نزول فرمودند.» ۲/۷۹۷
به هر حال کتاب پر از فواید زبانی و لغوی است که در فهرست‌ها نیامده و مورد نیاز فرهنگ‌نویسان است. همچون مستمال۲/۶۷۸، خانه کوچ۲/۶۸۱، خربزه‌زار۲/۶۸۵، برنج‌زار۲/۶۸۹، تخته کلاه‌داران۲/۶۹۳، مرض‌دق۲/۷۲۱، بند شهر۲/۷۲۷، خط شکسته با مزه۲/۷۳۵، تیر پل۲/۷۳۹، معامله دویی۲/۷۴۱، حصار بست۲/۷۴۲، بالاخانه۲/۷۷۱ که قمی‌های قدیم «بال خونه» می‌گفتند. خیابان شهر۲/۷۸۸، الاغ باری۲/۷۹۳، نقب‌بُر۲/۷۹۸، اوارجه‌نویس۲/۸۱۶، حمام زدن۲/۸۱۷، حصار بند۲/۸۳۲، شهر بند۲/۸۳۵، شب کوچ۲/۸۴۱، دیوار‌بست و بسیاری دیگر. منبع جلد دوم خلاصه التواریخ، تصحیح دکتر احسان اشراقی، دانشگاه تهران، ۱۳۶۳٫ به هر حال با تاکید مجدد بر قدردانی از کار استاد اشراقی این اثر تصحیح و چاپ مجددی را می‌طلبد.
سیدمحسن محسنی
ممکن است شما دوست داشته باشید