سادات و نقبای قم و نقش آنان در گسترش تشيع

محمدرضا هدايت پناه

چكيده

با مهاجرت خاندان شيعي مذهب اشعري به قم و دعوت از سادات براي اسكان در اين شهر، قم به يكي از پايگاه هاي تشيع تبديل شد.

تشديدهاي سياسي عباسيان بر سادات، حضور سادات زيدي مذهب در ري، طبرستان و تشكيل حكومت دراين منطقه و نيز سازمان نقابت حاكم بر قم و ري و اطراف آن دو، عملاً شبكه اتصال تشيع را در حوزه جغرافيايي شرق خلافت عباسي گسترده و نفوذ و تسلط مذهبي خود را تا چند قرن متوالي بر اين مناطق تثبيت كرد.

اين سادات كه خود خاندان هاي بزرگي را در قم و ري تشكيل دادند، از سادات حسني، حسيني، جعفري و حنفي بودند كه اينك مزار مطهر آنان زيارتگاه دوستداران اهل بيت است.

اين موضوع از عوامل رونق و تثبيت تشيع در اين مناطق بوده و هست. بارگاه نوراني حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در قم از جمله مهم ترين اين زيارتگاه ها است.

واژگان كليدي: اشعريان، سادات، نقيب و نقبا، حضرت معصومه عليها السلام، قم، ري، تشيع.

بخش اول: سادات طالبيه قم

قم خاستگاه تشيع در ايران

اشعريان نخستين مهاجران عرب به قم هستند. نخست احوص و عبدالله پسران سعد بن مالك اشعري به قم آمدند⁽¹⁾ و پس از سامان يافتن كارشان، طي نامه اي عموزادگان خود را نيز به قم فراخواندند.⁽²⁾

با گسترش هجرت اين خاندان به قم، آباداني اين ناحيه روز افزون شد و در نهايت حمزة بن يسع اشعري در سال 189 با زدن منبري در مسجدي كه احوص براي برادرش ساخته بود، قم را از اصفهان جدا كرد.

محمد بن سائب بن مالك اشعري، جد اشعريان، از شيعياني بود كه براي انتقام خون امام حسين عليه السلام در قيام مختار شركت كرد⁽³⁾ و به دست حَجّاج ثقفي به شهادت رسيد.⁽⁴⁾

موسي بن عبدالله بن سعد اشعري⁽⁵⁾ براي نخستين بار در قم اظهار تشيع كرد و مردم از او پيروي كرده⁽⁶⁾ هموراه مزاحم خلفاي عباسي بودند.⁽⁷⁾

محبت و عشق اشعريان به اهل بيت عليهم السلام چنان بود كه لباس امام رضا عليه السلام را كه به دعبل خزاعي بخشيده بود، براي تبرك و شفا به مبلغ 1000 مثقال طلا خريدند.⁽⁸⁾

البته اين علاقه دو طرفه بود و ائمه اطهار عليهم السلام نيز با بخشش هدايا و اشياء شخصي خود به اين خاندان شيعي به آنان محبت مي كردند، چنان كه جامه ها و انگشتريهاي خود را به زكريا بن ادريس و زكريا بن آدم و عيسي بن عبدالله بن سعد اشعري دادند.⁽⁹⁾ فراواني تشيع در اين خاندان چنان بود، كه ابن سعد تنها از دو محدث سني قمي در ميان اين خانواده به نام هاي اشعث بن اسحاق بن سعد و يعقوب بن عبدالله نام برده است. از اين رو جرير بن عبدالله قاضي ري، كه خود از محدثان متعصب سني مذهب بود، هر گاه يعقوب را مي ديد مي گفت: هذا مؤمن آل فرعون.⁽¹⁰⁾

قم در سده هاي دوم و سوم، پايگاه تشيع امامي بود. در روايتي از امام صادق عليه السلام مكه حرم خدا و مدينه حرم رسول خدا (ص) و كوفه حرم علي عليه السلام و قم حرم اهل بيت عليهم السلام معرفي شده است.⁽¹¹⁾ شهرت مردم قم به تشيع امامي چنان بود كه مأمون وقتي خواست ولايت عهدي را به امام رضا عليه السلام تفويض كند و عباسيان با او مخالفت كردند تصميم گرفت كه از قمي ها كمك و ياري بخواهد.⁽¹²⁾

گرايش فَطَحي، زيدي و واقفي در ميان راويان اين شهر نبود، به خلاف كوفه، خاستگاه اصلي مكتب تشيع، در اين دوران به مكتب هاي مختلف تشيع گرايش داشت.⁽¹³⁾ ياقوت حَمَوي تمام مردم قم را شيعه امامي وصف كرده⁽¹⁴⁾ و شيخ عبدالجليل رازي، ابوسعيد حِمْيري و حمدالله مستوفي نيز به امامي بودن مردم آن تصريح كرده اند.⁽¹⁵⁾ اين سخن معدود افراد سني را در اين شهر نفي نمي كند.⁽¹⁶⁾

پي نوشت:

1) قمي، محمد بن حسن، تاريخ قم، ص 245.
2) همان، صص 245 و 257.
3) همان، ص 284.
4) همان، ص 245.
5) شيخ طوسي او را از اصحاب امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام شمرده است. رجال طوسي، ص 138 و 307.
6) همان، ص 278.
7) همان، ص 163 – 164. قمي در زمينه استنكاف اهل قم از پرداخت خراج و راه ها و حيله هاي آنان براي فرار از اين موضوع داستانهاي مختلفي را نقل كرده است. همان، ص 161 و 162.
8) تاريخ قم، ص 279. دعبل قصيده معروف تائيه خود را براي امام سرود. ابوالفرج اصفهاني، الاغاني، ج 20، ص 162 – 163.
9) تاريخ قم؛ ص 279. زكريا بن ادريس و زكريا بن آدم از اصحاب امام صادق عليه السلام رجال طوسي، ص 100 و امام كاظم عليه السلام رجال نجاشي، ص 173 و امام رضا عليه السلام رجال طوسي، ص 377؛ نجاشي، رجال نجاشي، ص 174 بوده اند.

عيسي بن عبدالله نيز از راويان امام صادق و امام كاظم (عليهماالسلام) است. امام صادق عليه السلام او را از اهل بيت برشمرده كه در زندگاني و مرگ با آنان محشور خواهد بود.

هم چنين امام صادق عليه السلام بر پيشاني او بوسه زد.رجال كشي، ج 2، ص 624 – 625) از وي به عنوان طراح پرسش هايي نام برده اند كه از جانب او به امام رضا عليه السلام داده شده است.

رجال نجاشي، ص 297. هم چنين پسرش عبدالله بن عيسي امام رضا عليه السلام را ديدار كرد و از راويان امام جواد عليه السلام بود.

10) مِزّي، تهذيب الكمال، ج 20، ص 438.
11) همان، ص 214 – 215.
12) فقيهي، تاريخ مذهبي قم، ص 88 به نقل از عيون أخبار الرضا، ج 2، ص 152.
13) رجال نجاشي، ص 35 – 36. مانند خاندان بنو فضال كه يكي از خاندان مهم محدثان شيعه در كوفه به شمار مي روند.
14) ياقوت حموي، معجم البلدان، 4، ص 397.
15) تاريخ مذهبي قم، ص 398.
16) همان.