قلعه گلی جمکران (قلعه گبری)
قلعه‌ی گلی جمکران متعلق به دوره‌ی ساسانی است. با توجه به اینکه همیشه سازه‌های دفاعی از استحکام بیشتری برخوردارند، به دلیل استحکام این قلعه به نظر می‌رسد دیوارهای قلعه نقش دفاعی داشته‌اند. در داخل قلعه، خانه‌هایی کوچک برای استفاده‌ی مردم و اتاقک‌های نگهبانی وجود داشته است. شهر قم در متون قدیمی به‌دلیل داشتن قلعه‌ها و حصارهای بسیار به نام «چهل حصار» معروف بوده است. در روستای جمکران که از روستاهای اصلی قم بوده است، خان برای مردم روستایش برج و بارویی دفاعی ساخته بود تا در مواقع لزوم از آن استفاده کند. از این قلعه‌ی ساسانی، بعد از دوران اسلامی و حتی در دوران متأخر اسلامی نیز استفاده می‌شد، اما به‌مرور به‌دلیل گسترش روستا، افزایش جمعیت و در نهایت، توسعه‌ی ساخت و سازها، این قلعه مانند دیگر قلعه‌ها اهمیت خود را به‌عنوان یک مکان دفاعی از دست داد و کمتر کسی به آن توجه کرد. هم‌اکنون این چهاردیواری از درون خالی است و به حیاط خلوت اهالی روستای جمکران تبدیل شده است.
از گذشته‌های دور که حتی قدیمی‌های این روستا هم آن را به یاد نمی‌آورند، در همین شرایط بوده است و تنها تفاوت با دهه‌های گذشته خالی شدن کف محوطه از زباله و پر شدن‌اش با سنگ‌ریزه و شن است که در حدود چهار سال قبل اتفاق افتاد. تا پیش از این اتفاق، بقایای دیوارهایی داخل قلعه مشهود بود، که متعلق به کوره‌ی آجرپزی‌ای بود که در اواخر دوره‌ی قاجار در داخل چهاردیواری قلعه ساخته شده و بعدا از بین رفته بود. اما حالا کف یکدست مملو از شن آن مکان بهتری برای بازی کودکان شده است.
قبل از انقلاب، چند نفر ادعای مالکیت قلعه را کردند، اما با مخالفت اهالی روبرو شدند، چون آنها هم سهم می‌خواستند. اما حکومت وقت وارد عمل شد؛ مبنی بر اینکه قلعه جزو اموال عمومی است و متعلق به همه است. بعد از انقلاب پیشنهاداتی مبنی بر تخصیص یک کاربری عمومی، مثلا یک مجموعه فرهنگی، به قلعه داده شد، اما اقدامی صورت نگرفت. (به نقل از اهالی جمکران) عده‌ای از گله‌داران، تا مدت ها گله‌های خود را به داخل قلعه می‌بردند تا از گیاهان روییده در قلعه تغذیه کنند و البته این سنت هنوز هم ادامه دارد.
تابلوی معرفی این بنا در سال‌های گذشته همراه در ورودی این چهاردیواری توسط معتادان از جا کنده شد و اکنون در کنار سایت قلی‌درویش که در فاصله‌ی دوری نسبت به قلعه است، قرار دارد و این بنا برای افراد جدید، معرفی‌کننده ندارد. در گزارشی متعلق به سال 1391 به نقل از عمار کاووسی معاون وقت میراث فرهنگی قم آمده که «هرچند بعد از ثبت این مکان در 17 آذرماه 1379 در فهرست آثار ملی، برای این بنا در ورودی گذاشته شد و تابلویی با هدف معرفی، کنار آن نصب شد، ولی این قلعه تا مدت‌ها زباله‌دانی روستا بود. سرانجام در هماهنگی با شهرداری منطقه برنامه‌ریزی‌هایی برای سامان‌دهی آن انجام شد و شهرداری طرح تبدیل قلعه به پارک را مطرح کرد که طرح آن بررسی و تثبیت شد؛ اما متأسفانه با وجود انجام اقداماتی مانند پاکسازی فضا از زباله‌ها، مسطح کردن کف قلعه با شن و ماسه، استحکام‌بخشی دیوارها و تقویت پایه‌های فرسوده‌ی آن توسط اداره‌ی کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم، شهرداری تعهد خود را در قبال طرحی که ارائه کرد، انجام نداد.»… طبق ضوابط اعلام شده، هر گونه اقدام منجر به تخریب فیزیکی و منظری عرصه و عیان اثر، آسیب‌رسانی به بنیان اثر از قبیل کاشت درخت، حفر چاه و کانال، ایجاد کاربری‌هایی مولد سروصدای زیاد، لرزش، ضربه و… ممنوع بوده و هر گونه دخل و تصرف شامل مرمت، احیاء و تعمیر اثر در تمام یا بخشی از آن نیز، ملزم به صدور مجوز از سازمان میراث فرهنگی کشور است. در ضوابط و مقررات حریم این بنا، هر گونه بهسازی، نوسازی و احداث بنا، در محدوده‌ی حریم پس از تهیه‌ی طرح و تصویب از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور، معتبر و قابل‌اجرا خواهد بود. در مقررات حریم قلعه‌ی گبری، هرگونه تعریض، احداث جاده و معابر اطراف عرصه و درون محدوده حریم و احداث هر گونه ساختمان تا فاصله 5 متری بدون کسب مجوز، ممنوع اعلام شده است… اما به نظر نمی‌رسد این ممنوعیت موجب حفظ این اثر شده باشد. چرا که وجود یک جداره‌ی الحاقی در داخل آن و ریختن زباله از داخل آن به داخل قلعه، مخصوصا در مناسبت‌ها، امری عادی تلقی می‌شود…
این بنا دارای پلان مربع با ابعاد 55*55 متر و ضخامت دیوارها 4 متر در پایین است که به تدریج هرچه ارتفاع بیشتر می‌شود از ضخامت آن کاسته می‌شود. مصالح به کار رفته شامل خشت و گل است که در پایین دیوارها متشکل از دو لایه چینه به ارتفاع 2 متر برروی هم پس از آن سه ردیف خشت با ابعاد 6*27*27 سپس یک لایه چینه به ارتفاع 1متر به صورت یک در میان تا بالای دیوارها تکرار شده است. ارتفاع کنونی در بعضی قسمت‌ها تا 10متر هم می‌رسد اما به طور متوسط دارای 9 متر ارتفاع است. این اثر با شماره‌ی ثبت 2172 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه گلی در متون تاریخی
اهالی محل، قلعه را به زمان «جمشید شاه» از شاهان پیشدادی نسبت می‌دهند. نسبت دادن قلعه‌ی گبری به جمشید پادشاه اساطیری اولین‌بار در کتاب تاریخ قم به قلم حسن بن محمد بن حسن قمی مشاهده شده است. اینکه به نظر می‌رسد جمکران همان جم‌کرت یا جمکرد باشد و ورِ جمشید در آن واقع شده است. (تاریخ قم، 1361: 60)
ور جمکرد یعنی شهر یا دژی که جمشید آن را ساخت. (ور+جم+کرد) یکی از مهم‌ترین الگوهای طراحی شهری در ایران است که به نظر می‌رسد شهرهای متعددی بر اساس طرح و الگوی آن در دوران پیش از اسلام و همچنین دوران اسلامی طراحی و ساخته شده بود. (سلطان‌زاده، 1390: 26) جم فرزند ویونگهان، یکی از پادشاهان اسطوره‌ای هندو ایرانی است که در هند با نام یمه شناخته می‌شد و نخستین کس از بی‌مرگان بود که به سبب کفر گفتن و پیروی از اهریمن، امکان بی‌مرگی و جاودانگی خود را از دست داد و راه مرگ را پیمود تا راه رستاخیز و جاودانگی را به مردم نشان دهد. (آموزگار، 1387: 53)
«اهورامزدا جمشید را از فرا رسیدن یک دوره سرما و یخبندان شدید آگاه می‌کند و به او دستور می‌دهد که محوطه یا غاری مربع شکل بسازد که تخم و نسل انسان‌ها، جانوران و گیاهان و آتش را به آنجا ببرد تا حیات در آن منطقه از بین نرود، در ضمن برخی از خصوصیات مهمی که فضای فوق بر اساس آن باید طراحی و ساخته شود، به جمشید گفته می‌شود. (سلطان‌زاده، 1390: 26) در آنجا وری بساز مربع شکل که هر ضلعش به درازای یک میدان اسب باشد برای سکنای مردم بساز و مربعش که هر ضلعش به درازای یک میدان اسب باشد برای گاوهای شیرده بساز…» به نظر می‌رسد مربع بودن قلعه گبری، بر تشدید شباهت این مکان با ور جم بی‌ارتباط نباشد.
در منابع دیگری نیز نام قلعه‌ی گلی جمکران آمده است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
دهخدا (مدخل جمکران): جمکران از مزارع قدیم قم است و دو آبادی دارد، یکی گرگابی که آن را هادی مهدی می‌گویند و هادی مهدی دو امامزاده هستند که در آنجا مدفونند و یکی قلعه جمکران که دو قلعه تو در تو بوده است. ملک مرغوبی است و تا قم یک فرسنگ فاصله دارد و به قدر یک فرسنگ هم عرض و طول مزرعه است.
قم‌نامه: مزرعه جمکران از مزارع معتبر است. در یک فرسخى قم واقع است. در آنجا دو آبادى است یکى قلعه جمکران که سکنه دارد و یکى آبادى گرگابى که مشهور به هادى و مهدى است. مردم جلادت پیشه و تفنگچى شکارى خوب دارند که رعیت هستند و ملک آنجا از اربابان شهر است، مشروب از رودخانه از نهر جمکران مىشود. جو و گندم خوب به عمل مىآید. دوازده حصه. (مدرسی طباطبایی، 1364: 97)
قم‌نامه: مزرعه ابرستجان از مزارع قدیم است. در آنجا قدرى اراضى خالصه قدیم است که در آنجا رعیت زراعت مىکند و مالیات مىدهد. در آنجا پنج قلعه‌ی گبرى در قدیم بوده که الان دیوارهاى آنها برجاست و یک قلعه‌ی آن الان سکنه دارد که ایل زندیه در آنجا در وقت قشلاق منزل دارند. باقى مخروبه است. 10 حصه. (مدرسی طباطبایی، 1364: 98)
تربت پاکان: قم قدیم محدوده‌ی کنونى فرماندارى شهرستان قم است، یعنى مدلول کنونى این نام، بر اساس نقشه‌ی سازمان آمار کشور که در آغاز مجلد دوم گذاشته شده است. از آن میان نیز تنها معرفى آثار دوره‌ی اسلامى در این دو مجلد انجام گرفته است، اما از بناهاى دوره‌ی پیش از اسلام مانند آتشکدهها، پرستشگاهها، نقوش کوه‌ها و تپهها و اتلال، میلهاى میان راهها، آثار بازمانده آبادىهاى قدیم این منطقه، غارها و بناهایى همچون قلعه گبرى، کاروانسرا سنگى، قصر دختر، دیگر قلاع، کاروانسراها و بناهاى مربوط به آن دوره که شمار آنها در این محدوده کم نیست (نیز ابنیه مشابه آن در دوره‌ی اسلامى چون قلاع و کاروانسراهاى این دوره و سدها و بازمانده باروها و نظایر آن) در این نوشته سخنى نیست. (مدرسی طباطبایی، 1335: 2)
قلعه گلی در فرهنگ عامه اهالی جمکران
در باور ساکنان قدیمی محل، زیر قلعه‌ی گبری یک کشتی گنج است، روی کشتی یک مار دو سر خوابیده که به محض نزدیک شدن به او، از دهانش آتش خارج می‌شود.
عده‌ی اندکی از اهالی جمکران از یک راه مخفی سخن می‌گویند که قلعه‌ی گبری را به قزقلعه‌سی از دیگر قلعه‌های متعلق به دوران پیش از اسلام در قم، متصل می‌کند. در ابتدا گمان می‌رفت که این روایت، جزو باورهای عامیانه باشد. اما صحبت با یکی از پژوهشگران حوزه گردشگری آقای علی پاکسرشت صحت وجود چنین کانالی را تایید کرد. اینکه یک کانال از زیر قلعه، به سمت قزقلعه‌سی کشیده شده است که حدود سه متر عرض دارد. این تونل تا دهه‌ی شصت امکان ورود داشته و یک هیات باستان‌شناسی ایتالیایی از آن بازدید کرده بود. اما با توجه به اینکه قلعه در وسط دشت قرار دارد، حفر یک تونل زیرزمینی برای آن کمی از تصور خارج است و البته معمولاً این روایت برای اکثر قلاع وجود داشته و مسیر احتمالی ممکن است مسیر قنات بوده باشد که نیازمند بررسی و مشاهدات بیشتر است. اما ساکنان بسیار با احتیاط دربا‌ره‌ی آن سخن می‌گویند چرا که در سال‌های گذشته، بسیاری از اهالی با حفر زیرزمین و یا چاه به آثار تاریخی متعددی دست پیدا کردند و همین امر موجب اذیت شدن آنها توسط همسایگان شده بود.
منابع: قلعه گبری قم هنوز نفس می‌کشد و سوسن بیات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «مستندنگاری آثار تاریخی قم؛ نمونه‌ی موردی: قلعه‌ی گلی جمکران، مناره‌ی میدان کهنه، سردر مدرسه‌ی غیاثیه»، بنیاد ایران‌شناسی، 1395
