قلعه گلی جمکران (قلعه گبری)
قلعه‌ی گلی جمکران متعلق به دوره‌ی ساسانی است. با توجه به اينكه همیشه سازه‌های دفاعی از استحکام بیشتری برخوردارند، به دلیل استحكام اين قلعه به نظر می‌رسد دیوارهای قلعه نقش دفاعی داشته‌اند. در داخل قلعه، خانه‌هايي كوچك براي استفاده‌ي مردم و اتاقک‌های نگهبانی وجود داشته است. شهر قم در متون قدیمی به‌دلیل داشتن قلعه‌ها و حصارهاي بسیار به نام «چهل حصار» معروف بوده است. در روستاي جمکران که از روستاهای اصلی قم بوده است، خان برای مردم روستايش برج و بارویی دفاعی ساخته بود تا در مواقع لزوم از آن استفاده کند. از این قلعه‌ي ساساني، بعد از دوران اسلامی و حتی در دوران متأخر اسلامی نیز استفاده می‌شد، اما به‌مرور به‌دلیل گسترش روستا، افزایش جمعیت و در نهایت، توسعه‌ي ساخت و سازها، اين قلعه مانند ديگر قلعه‌ها اهمیت خود را به‌عنوان یک مکان دفاعی از دست داد و كمتر كسي به آن توجه كرد. هم‌اکنون اين چهارديواري از درون خالي است و به حياط خلوت اهالي روستاي جمكران تبديل شده است.
از گذشته‌هاي دور كه حتی قديمي‌هاي اين روستا هم آن را به ياد نمي‌آورند، در همين شرايط بوده است و تنها تفاوت با دهه‌های گذشته خالي شدن كف محوطه از زباله و پر شدن‌اش با سنگ‌ريزه و شن است که در حدود چهار سال قبل اتفاق افتاد. تا پیش از این اتفاق، بقایای دیوارهایی داخل قلعه مشهود بود، که متعلق به کوره‌ی آجرپزی‌ای بود که در اواخر دوره‌ی قاجار در داخل چهاردیواری قلعه ساخته شده و بعدا از بین رفته بود. اما حالا کف یکدست مملو از شن آن مکان بهتری برای بازی کودکان شده است.
قبل از انقلاب، چند نفر ادعای مالکیت قلعه را کردند، اما با مخالفت اهالی روبرو شدند، چون آنها هم سهم می‌خواستند. اما حکومت وقت وارد عمل شد؛ مبنی بر اینکه قلعه جزو اموال عمومی است و متعلق به همه است. بعد از انقلاب پیشنهاداتی مبنی بر تخصیص یک کاربری عمومی، مثلا یک مجموعه فرهنگی، به قلعه داده شد، اما اقدامی صورت نگرفت. (به نقل از اهالی جمکران) عده‌ای از گله‌داران، تا مدت ها گله‌های خود را به داخل قلعه می‌بردند تا از گیاهان روییده در قلعه تغذیه کنند و البته این سنت هنوز هم ادامه دارد.
تابلوي معرفي اين بنا در سال‌هاي گذشته همراه در ورودي اين چهارديواري توسط معتادان از جا كنده شد و اکنون در کنار سایت قلی‌درویش که در فاصله‌ی دوری نسبت به قلعه است، قرار دارد و این بنا برای افراد جدید، معرفی‌کننده ندارد. در گزارشی متعلق به سال 1391 به نقل از عمار کاووسی معاون وقت میراث فرهنگی قم آمده که «هرچند بعد از ثبت این مکان در 17 آذرماه 1379 در فهرست آثار ملی، برای این بنا در ورودی گذاشته شد و تابلویی با هدف معرفی، کنار آن نصب شد، ولی اين قلعه تا مدت‌ها زباله‌دانی روستا بود. سرانجام در هماهنگي با شهرداری منطقه برنامه‌ريزي‌هايي براي سامان‌دهی آن انجام شد و شهرداری طرح تبدیل قلعه به پارک را مطرح كرد که طرح آن بررسی و تثبیت شد؛ اما متأسفانه با وجود انجام اقداماتی مانند پاکسازی فضا از زباله‌ها، مسطح کردن کف قلعه با شن و ماسه، استحکام‌بخشی دیوارها و تقویت پایه‌های فرسوده‌ی آن توسط اداره‌ی کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم، شهرداری تعهد خود را در قبال طرحي كه ارائه كرد، انجام نداد.»… طبق ضوابط اعلام شده، هر گونه اقدام منجر به تخريب فيزيكي و منظري عرصه و عيان اثر، آسيب‌رساني به بنيان اثر از قبيل كاشت درخت، حفر چاه و كانال، ايجاد كاربري‌هايي مولد سروصداي زياد، لرزش، ضربه و… ممنوع بوده و هر گونه دخل و تصرف شامل مرمت، احياء و تعمير اثر در تمام يا بخشي از آن نيز، ملزم به صدور مجوز از سازمان ميراث فرهنگي كشور است. در ضوابط و مقررات حريم اين بنا، هر گونه بهسازي، نوسازي و احداث بنا، در محدوده‌ی حريم پس از تهيه‌ی طرح و تصويب از سوي سازمان ميراث فرهنگي كشور، معتبر و قابل‌اجرا خواهد بود. در مقررات حريم قلعه‌ی گبري، هرگونه تعريض، احداث جاده و معابر اطراف عرصه و درون محدوده حريم و احداث هر گونه ساختمان تا فاصله 5 متري بدون كسب مجوز، ممنوع اعلام شده است… اما به نظر نمی‌رسد این ممنوعیت موجب حفظ این اثر شده باشد. چرا که وجود یک جداره‌ی الحاقی در داخل آن و ریختن زباله از داخل آن به داخل قلعه، مخصوصا در مناسبت‌ها، امری عادی تلقی می‌شود…
این بنا دارای پلان مربع با ابعاد 55*55 متر و ضخامت دیوارها 4 متر در پایین است که به تدریج هرچه ارتفاع بیشتر می‌شود از ضخامت آن کاسته می‌شود. مصالح به کار رفته شامل خشت و گل است که در پایین دیوارها متشکل از دو لایه چینه به ارتفاع 2 متر برروی هم پس از آن سه ردیف خشت با ابعاد 6*27*27 سپس یک لایه چینه به ارتفاع 1متر به صورت یک در میان تا بالای دیوارها تکرار شده است. ارتفاع کنونی در بعضی قسمت‌ها تا 10متر هم می‌رسد اما به طور متوسط دارای 9 متر ارتفاع است. این اثر با شماره‌ی ثبت 2172 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه گلی در متون تاریخی
اهالی محل، قلعه را به زمان «جمشید شاه» از شاهان پیشدادی نسبت می‌دهند. نسبت دادن قلعه‌ی گبری به جمشید پادشاه اساطیری اولین‌بار در کتاب تاریخ قم به قلم حسن بن محمد بن حسن قمی مشاهده شده است. اینکه به نظر می‌رسد جمکران همان جم‌کرت یا جمکرد باشد و ورِ جمشید در آن واقع شده است. (تاریخ قم، 1361: 60)
ور جمکرد یعنی شهر یا دژی که جمشید آن را ساخت. (ور+جم+کرد) یکی از مهم‌ترین الگوهای طراحی شهری در ایران است که به نظر می‌رسد شهرهای متعددی بر اساس طرح و الگوی آن در دوران پیش از اسلام و همچنین دوران اسلامی طراحی و ساخته شده بود. (سلطان‌زاده، 1390: 26) جم فرزند ویونگهان، یکی از پادشاهان اسطوره‌ای هندو ایرانی است که در هند با نام یمه شناخته می‌شد و نخستین کس از بی‌مرگان بود که به سبب کفر گفتن و پیروی از اهریمن، امکان بی‌مرگی و جاودانگی خود را از دست داد و راه مرگ را پیمود تا راه رستاخیز و جاودانگی را به مردم نشان دهد. (آموزگار، 1387: 53)
«اهورامزدا جمشید را از فرا رسیدن یک دوره سرما و یخبندان شدید آگاه می‌کند و به او دستور می‌دهد که محوطه یا غاری مربع شکل بسازد که تخم و نسل انسان‌ها، جانوران و گیاهان و آتش را به آنجا ببرد تا حیات در آن منطقه از بین نرود، در ضمن برخی از خصوصیات مهمی که فضای فوق بر اساس آن باید طراحی و ساخته شود، به جمشید گفته می‌شود. (سلطان‌زاده، 1390: 26) در آنجا وری بساز مربع شکل که هر ضلعش به درازای یک میدان اسب باشد برای سکنای مردم بساز و مربعش که هر ضلعش به درازای یک میدان اسب باشد برای گاوهای شیرده بساز…» به نظر می‌رسد مربع بودن قلعه گبری، بر تشدید شباهت این مکان با ور جم بی‌ارتباط نباشد.
در منابع دیگری نیز نام قلعه‌ی گلی جمکران آمده است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
دهخدا (مدخل جمکران): جمکران از مزارع قدیم قم است و دو آبادی دارد، یکی گرگابی که آن را هادی مهدی می‌گویند و هادی مهدی دو امامزاده هستند که در آنجا مدفونند و یکی قلعه جمکران که دو قلعه تو در تو بوده است. ملک مرغوبی است و تا قم یک فرسنگ فاصله دارد و به قدر یک فرسنگ هم عرض و طول مزرعه است.
قم‌نامه: مزرعه جمكران از مزارع معتبر است. در يك فرسخى قم واقع است. در آنجا دو آبادى است يكى قلعه جمكران كه سكنه دارد و يكى آبادى گرگابى كه مشهور به هادى و مهدى است. مردم جلادت پيشه و تفنگچى شكارى خوب دارند كه رعيت هستند و ملك آنجا از اربابان شهر است، مشروب از رودخانه از نهر جمكران مىشود. جو و گندم خوب به عمل مىآيد. دوازده حصه. (مدرسی طباطبایی، 1364: 97)
قم‌نامه: مزرعه ابرستجان از مزارع قديم است. در آنجا قدرى اراضى خالصه قديم است كه در آنجا رعيت زراعت مىكند و ماليات مىدهد. در آنجا پنج قلعه‌ی گبرى در قديم بوده كه الان ديوارهاى آنها برجاست و يك قلعه‌ی آن الان سكنه دارد كه ايل زنديه در آنجا در وقت قشلاق منزل دارند. باقى مخروبه است. 10 حصه. (مدرسی طباطبایی، 1364: 98)
تربت پاکان: قم قدیم محدوده‌ی كنونى فرماندارى شهرستان قم است، يعنى مدلول كنونى اين نام، بر اساس نقشه‌ی سازمان آمار كشور كه در آغاز مجلد دوم گذاشته شده است. از آن ميان نيز تنها معرفى آثار دوره‌ی اسلامى در اين دو مجلد انجام گرفته است، اما از بناهاى دوره‌ی پيش از اسلام مانند آتشكدهها، پرستشگاهها، نقوش كوه‌ها و تپهها و اتلال، ميلهاى ميان راهها، آثار بازمانده آبادىهاى قديم اين منطقه، غارها و بناهايى همچون قلعه گبرى، كاروانسرا سنگى، قصر دختر، ديگر قلاع، كاروانسراها و بناهاى مربوط به آن دوره كه شمار آنها در اين محدوده كم نيست (نيز ابنيه مشابه آن در دوره‌ی اسلامى چون قلاع و كاروانسراهاى اين دوره و سدها و بازمانده باروها و نظاير آن) در اين نوشته سخنى نيست. (مدرسی طباطبایی، 1335: 2)
قلعه گلی در فرهنگ عامه اهالی جمکران
در باور ساکنان قدیمی محل، زیر قلعه‌ی گبری یک کشتی گنج است، روی کشتی یک مار دو سر خوابیده که به محض نزدیک شدن به او، از دهانش آتش خارج می‌شود.
عده‌ی اندکی از اهالی جمکران از یک راه مخفی سخن می‌گویند که قلعه‌ی گبری را به قزقلعه‌سی از دیگر قلعه‌های متعلق به دوران پیش از اسلام در قم، متصل می‌کند. در ابتدا گمان می‌رفت که این روایت، جزو باورهای عامیانه باشد. اما صحبت با یکی از پژوهشگران حوزه گردشگری آقای علی پاکسرشت صحت وجود چنین کانالی را تایید کرد. اینکه یک کانال از زیر قلعه، به سمت قزقلعه‌سی کشیده شده است که حدود سه متر عرض دارد. این تونل تا دهه‌ی شصت امکان ورود داشته و یک هیات باستان‌شناسی ایتالیایی از آن بازدید کرده بود. اما با توجه به اینکه قلعه در وسط دشت قرار دارد، حفر یک تونل زیرزمینی برای آن کمی از تصور خارج است و البته معمولاً این روایت برای اکثر قلاع وجود داشته و مسیر احتمالی ممکن است مسیر قنات بوده باشد که نیازمند بررسی و مشاهدات بیشتر است. اما ساکنان بسیار با احتیاط دربا‌ره‌ی آن سخن می‌گویند چرا که در سال‌های گذشته، بسیاری از اهالی با حفر زیرزمین و یا چاه به آثار تاریخی متعددی دست پیدا کردند و همین امر موجب اذیت شدن آنها توسط همسایگان شده بود.
منابع: قلعه گبری قم هنوز نفس می‌کشد و سوسن بیات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «مستندنگاری آثار تاریخی قم؛ نمونه‌ی موردی: قلعه‌ی گلی جمکران، مناره‌ی میدان کهنه، سردر مدرسه‌ی غیاثیه»، بنیاد ایران‌شناسی، 1395
