جایی که به اشتباه، مدرسه جهانگیرخان می‌نامیم

یکی از اشتباهات رایج در زمینه قم‌شناسی، پژوهش‌های تکراری و بعضاً بدون منبع و ضعیفی است که در مورد این دیار انجام می‌شود و مرتب تکرار می‌گردد. اگر منصفانه به نتایج پژوهش‌ها بنگریم این نکته به وضوح قابل مشاهده است که حتی در زمینه‌های تاریخی هم دقت کافی نمی‌شود و چون این جنبه، ارتباط تنگاتنگی باجنبه مذهبی و پررنگ قم دارد، آن را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. آنچه که قم‌پژوهان گرامی باید بدان بیشتر توجه کنند، خروج از دایره مطالب تکراری و ورود به مباحث بین‌رشته‌ای است که مانند بسیاری از پژوهش‌های مهم، حاصل آن بتواند به عنوان یک محصول مفید در راستای ارتقاء و اعتلای فرهنگ آن جامعه به کار آید. این که مدام بخواهیم بازخوانی مطالب گذشته را سرلوحه کارهای خویش کنیم، جز بن‌بست پژوهشی کاری انجام نداده‌ایم. متاسفانه در امر پژوهش قم، اشتباهات حاصل از کم‌دقتی و یا حذف پاره‌ای از واقعیات به خاطر مصالح کم نیستند که یک پژوهشگر باید با رعایت اخلاقِ پژوهشی، حفظ امانت‌داری و عدم سانسور آنها به خاطر برخی مصالح؛ به تبیین آنها بپردازد.
یکی از نمونه‌هایی که به غلط رایج تبدیل شده، مدرسه‌ای است که نام صحیح آن مدرسه “جانی خان” است اما به جای این اسم، مدرسه “جهانگیرخان” نامیده می‌شود و متولیان امور فرهنگی نیز بر این اشتباه دامن زده و آن را تکرار می‌کنند. این مدرسه دارای شماره ثبت ملی ۱۹۸۷ است و اطلاعاتی از بانی مدرسه وجود ندارد اما پژوهشگرانی که در این زمینه به کاوش پرداخته‌اند به نظرات مختلفی رسیده‌اند. مرحوم فیض در “گنجینه آثار قم” معتقد است، بانی مسجد جامع و مدرسه یکی است و او سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان است.
همچنین مرحوم ناصرالشریعه در “مختار البلاد” (تاریخ قم) بنای مدرسه را قبل از دوره صفویه دانسته است؛ اما متفاوت‌تر از همه نظر دکتر حسین مدرسی طباطبایی است که در این میان، درست به‌نظر می‌رسد و ضمن نقد دیدگاه سایرین معتقد است “مدرسه جانی خان” از آثار جانی خانِ شاملو، از امرای شاه صفوی و شاه‌عباس دوم است که با ساروتقی رقابت شدید داشته است. این نوشتار قصد آن را دارد که نام صحیح مدرسه را متذکر شود و از اشتباهات رایج بعدی جلوگیری کند.
در این راستا مرحوم فیض در “تاریخ قم” به این نکته اشاره می‌کند که به این دلیل نام مدرسه را “جهانگیر خان” نامیده باشند زیرا یک بار در زمان صفوی از سوی عالم عصر، میرزا جهانگیر خان قشقایی -مدرس مدرسه شاه اصفهان- تعمیر گردید و دارای کتابدار و کتابخانه شده است، اما دلایل خود را ذکر نکرده است، اما مطلب مورد اشاره مرحوم فیض در مورد جهانگیر خان یک حدس بی پایه است؛ چرا که اساسا جهانگیر خان بعد از ورود به اصفهان هرگز از این شهر خارج نشد و ثانیا تعمیر و تکمیل هیچ بنایی در محیط زندگی‌اش به دست او یا به فرمان او ثبت نشده است. افزون بر این، این مدرسه پس از روزگار حیات جهانگیر خان یعنی تا زمان آیت‌الله بروجردی به نام جانی خان بوده و حتی در کتیبه سنگی منظوم نصب شده بر دیوار در روز افتتاحش پس از تعمیر به فرمان آیت‌الله بروجردی و افتتاح به دست ایشان هم نام جانی خان، حک و حجاری شده است.
از آن‌جا که مطرح کردن حدس‌های بی پایه در گزارش های تاریخی خطا و خلاف روش تحقیق تاریخی است، هر حدس و گمانی باید بر پایه‌ای از واقعیت‌های گزارش‌شده استوار شود. که شایسته است دوستان قم‌شناس در این زمینه‌ها به تحقیق بیشتر پرداخته و در مورد این مدرسه از نام صحیح آن استفاده کنند و به این غلط رایج دامن نزنند.
مهیار موسوی
۱۳۹۸/۷/۲۰