مدرسه جانی‌خان
این مدرسه كه به نام مدرسه ناصری و جهانگیرخان نیز معروف است ، در سمت شرق شهر قم در برابر درگاه مسجد جامع قرار دارد و از مدارس دوره صفویه است. مدرسه جهانگیری با وجود كوچكی از مدارس با سابقه است كه بسیاری از فضلای قم از دانش آموختگان آن بودند.
مدرسه جهانگیرخان به دلیل نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس برجسته قم به شما رمی رود. این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم ” جهانگیرخان ” مدرس مدرسه امام اصفهان تعمیر شد ، بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد در دوره ناصر‌الدین شاه به سال 1278 هـ . ق به وسیله ” میرزا نصرالله خان مستوفی گرگانی ” تعمیر و مرمت شد . به همین دلیل پس از آن گاهی به نام ” مدرسه ناصری” از آن یاد شده است . آخرین بار در زمان آیت الله بروجردی به سال 1373 هـ . ق تعمیرات كلی در آن به عمل آمد، سنگ نبشته سر در ورودی مدرسه مؤید آن است.
مدرسه غیاثیه (پامنار)
سردر و مناره های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان كهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است كه در سده هشتم هـ . ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و كاشی در مناره هاست.
سر دربه بلندی 12 و دهانه وپهنای هفت در چهار متر، به سوی شرق بنا شده ودر دو طرف آن برپایه های خارجی ایوان ، در هر سمت دو طاق نما – یكی پایین و دیگری بالای آن – برافراشته‌اند . در كمربند ایوان كتیبه‌ای سراسری وجود داشت كه فرو ریخته و اثری از آن برجای نمانده است.
دو مناره بالای سردر به قطر 20/2 متر و بلندی 13 متر از بالای بام ( 25 متر از سطح زمین ) با پوشش آجری است كه از پایین تا گلوگاه به نقشه شطرنجی لوزی در 19 ردیف ، با طرحی از كاشی فیروزه ای میان لوزی ها دركمر گاه و گلو گاه هر دو مناره ، و در بالا با كتیبه ای از كاشی خشتی آراسته شده است . در بالای کتیبه نقشه آجر چینی دگرگون گردیده و پس از چند ردیف ، سه ردیف مقرنس آجری به شكل كنگره در بالای مناره ها نمودار است . قسمتی از این مناره كه چند سال پیش بر اثر زلزله تخریب شد ، توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم تعمیر گردید.
تنها كتیبه باقی مانده بر فراز مناره جنوبی از كاشی متعلق به دوره تیموری است. خوشبختانه تاریخ بنای مناره های درآن به این شكل باقی است : ” فی … سنه ثلاثین و ثمان مائه ” .
از آنجا كه در برابر این مدرسه حمامی وجود داشت كه فردی به نام ” غیاث الدین رضوی ” – سركشیك آستانه مقدس رضوی در زمان شاه اسماعیل صفوی – آن را وقف آستانه نموده بود، برخی این محوطه را به نام واقف آن نامیدند و پس از آن مدرسه به نام غیاثیه معروف شد.
این مدرسه را “شرفیه” نیز نامیده اند ؛ زیرا گویند این مدرسه به دستور ” شرف الدین ابو طاهربن علی قمی ” وزیر سلطان سنجر سلجوقی كه برای اداره امور عراق به قم آمده بود، درسال 547 هـ . ق بنا شد .
این مدرسه كه دارای مسجدی نیز بود، یكی از بزرگ‌ترین مدارس قم محسوب می شد و در زیر صحن آن برای رفاه حال طلاب واهل علم در فصل تابستان ، سردابی مجلل و وسیع نیز ساخته شده بود.
در طی زمان در اطراف این مدرسه ، قیصریه وچهار سوق نوبنیان قم ساخته شد وبه این ترتیب سر در ورودی مدرسه در بازار شرقی قرارگرفت . این مدرسه از مقصوره ی مسجد نیز دری به طرف قیصریه داشت وقسمتی از محوطه جنوبی آن نیز جزء خیابان آذر شده بود. مدرسه غیاثیه براثر سیل ، درسال 1045 هـ . ق ویران شد وتنها سر در ورودی ومنار های آن به جای ماند.
مدرسه فیضیه
این مدرسه یكی از مشهورترین حوزه های علوم دینی جهان است. مدرسه فیضیه از نیمه ی نخست سده سیزدهم هـ . ق جایگزین ” مدرسه آستانه ” شد وبه اعتبار متون معتبر تاریخی ، از میانه ی سده ششم هـ. ق وجود داشت ود رعصر صفوی تجدید بنا شد . در این مدرسه در طول تاریخ طلاب زیادی ساكن بوده اند. می گویند حكیم وعارف مشهور” ملاحسن فیض كاشانی ” نیزدر این مدرسه ساكن بوده و بعید نیست كه نام مدرسه مأخوذ از نام او باشد.
بنای مدرسه چهار ایوانی است و دو طبقه با چهل حجره ی تحتانی متعلق به دوره قاجار وچهل حجره فوقانی متعلق به سده چهاردهم هـ . ق ( 1340هـ . ق ) است كه به اهتمام آیت الله حائری یزدی بالای حجره های پیشین در گرداگرد میانسرا (حیا ط مركزی ) بنا شد . قدیمی ترین بخش مدرسه ، ایوان جنوبی آن است كه مزین به كاشی كاری های زیبای معرق ، متعلق به دوره صفوی است و سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) محسوب می شود. این بخش دارای تاریخ 929 هـ. ق است.
مدرسه حجتیه
یكی ازبزرگ ترین مدارس قم ، مدرسه حجتیه است كه درسال 1366 هـ .ق بنای آن از سوی آیت الله ” سید محمد حجت كوه كمری تبریزی ” آغاز شد . مرقد ایشان نیز دراین مدرسه جای دارد. این مدرسه مخصوص طلاب غیر ایرانی است.
مدرسه رضویه
این مدرسه در خیابان طالقانی قراردارد و از قدیمی ترین مدارس شهر قم به شمار می رود . می گویند امام رضا(ع) در سفر خود از مدینه به مرو از قم گذر فرموده ودر اینجا فرود آمده اند.
مدرسه دارالشفاء
مدرسه دارالشفاء كه متصل به مدرسه فیضیه است ، دراوایل دوره قاجاریه تأسیس شد . این مدرسه ابتدا به نام مدرسه فتحعلی شاه خوانده می شد تا آن كه در سال 1307 هـ . ق كامران میرزای قاجار سر در آن را تجدید كرد وحجره های آن را به دست تعمیر سپرد . از آن زمان این مدرسه دارالشفاء نام گرفته است . این مدرسه به علت فرسودگی زیاد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به كلی تخریب و تجدید بنا شد. این مكان دویست حجره و یك سالن نمایش مجهز برای بر گزاری گردهمایی دارد.
مدرسه ستیه
مدرسه ستیه واقع در میدان میر جایگاه عبادت حضرت معصومه ( س) بود و اكنون عبادتگاه ایشان به طرز جالبی بنا شده است. در اطراف این مدرسه حجره هایی برای طلاب علوم دینی ساخته شده است.
مدرسه آیت الله گلپایگانی
این مدرسه درخیابان آیت الله مرعشی روبه روی مدفن شهدای آزادی خرمشهر قرار دارد. مهم ترین درس های حوزه علمیه شهر قم دراین مكان برگزار می شود.
مدرسه معصومیه
این مدرسه در سال 1360 شمسی از بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) با وسعت 15000 متر مربع و زیربنای 28000 متر مربع احداث شد و در سال 1368 شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مدرسه معصومیه دارای سالن اجتماعات و مسجدی بزرگ است.
