روزشمار فوران چاه نفت شمارۀ ۵ البرز قم/ برگرفته از کانال تلگرامی گنجینه‌های نفت
۴ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
پس از سه سال تلاش مهندسان، ساعت ۳:۳۰ بامداد، چاه نفت شماره ۵ البرز در قم، در عمق ۲ هزار و ۶۷۷ متری به نفت رسید و ناگهان با فشار هزار اتمسفر فوران کرد.
نزدیک به ۲۰۰ هزار بشکه نفت در اطراف پخش شد و چون باد برخلاف مسیر جاده تهران – قم می‌وزید، چند کیلومتر از جاده و بیابان اطراف معدن را مواد سیاه و غلیظ نفتی پوشاند.
مهندس فرخان و مهندس نفیسی از اعضای هیئت مدیره شرکت سهامی نفت ایران با حضور در منطقه مدیریت اطفاء حریق را به عهده گرفتند.
۵ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
در پی فوران چاه نفت شماره ۵ البرز در قم، به دستور شاه منطقه البرز منطقه نظامی اعلام و رفت و آمد در آن قطع شد و یک گردان پیاده‌نظام از لشکر یک پیاده مرکز به فرماندهی سرلشکر آریانا برای مهار و محافظت از چاه به آن منطقه اعزام شد.
مهندس باقر مستوفی، مدیرعامل شرکت سهامی شرکت نفت، فتح‌الله نفیسی، مدیر اکتشاف شرکت ملی نفت ایران و فرخان، عضو هیئت‌مدیره شرکت سهامی نفت که در عملیات اکتشافی منابع نفت قم زحمت زیادی کشیده بودند، ۱۵ کارآگاه و چند متخصص آتش‌نشانی برای جلوگیری از آتش‌سوزی چاه نفت تلاش می‌کردند.
دولت ایران کینلی، کارشناس معروف اطفای حریق را برای مهار کردن چاه شماره ۵ البرز به ایران دعوت کرد.
۸ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
کینلی، کارشناس معروف آمریکایی به همراه تیمسار سرلشکر انصاری، وزیر راه، از چاه شماره ۵ البرز بازدید کرد و دستور داد آب تهیه شود.
او قصد داشت به آبادان برود تا وسایل مورد نیاز را به محل حادثه بیاورد.
شهردار قم سه چاه عمیق شهر را در اختیار شرکت ملی نفت قرار داد و لوله‌کشی از قم به سمت چاه ادامه یافت.
۹ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ ادامه عملیات مهار چاه شماره ۵ البرز
کینلی با هواپیما به مسجدسلیمان سفر کرد و بعد از ظهر، به همراه وسایل مورد نیاز به محل حادثه بازگشت.
ادامه عملیات مهار چاه شماره ۵ البرز
کینلی مهار چاه نفت شماره ۵ البرز را آغاز کرد؛ فشار گاز خارج‌شده ۲ هزار و ۴۵۰ پوند در هر اینچ مربع بود.
شرکت ملی نفت کینلی را سالانه ۱۰۰ هزار دلار بیمه کرد.
اگرچه کینلی اظهار کرد ده روزه فوران چاه را مهار می‌کند، اما شرکت راه‌آهن از احداث خط فرعی تهران – قم منصرف شد، زیرا با قطع ارتباط مسیر تهران – جنوب، راه‌آهن روزانه ۱۰ میلیون ریال ضرر می‌کرد.
عبدالرضا، پسر رضاشاه و اعضای شورای عالی نفت و هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت از حوضچه قم بازدید کردند.
۱۲ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
چاه شماره ۵ البرز در سه مرحله مهار شد که سخت‌ترین آن نصب یک شیر ۷ تنی سر چاه بود.
عملیات برداشتن دکل فلزی نیز در همین روز آغاز شد که پس از آن، صفحه دوار حفاری برداشته شد.
۱۴ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ ادامه عملیات مهار چاه شماره ۵ البرز
نوربخش، سخنگوی شرکت ملی نفت اعلام کرد: «عملیات برداشتن سکوی سیمانی که خطرناک‌ترین مرحله مسدود کردن چاه است سه روز به طول می‌انجامد.»
کینلی به همراه مهندس نفیسی برای تهیه وسایل مورد نیاز برای بستن دهانه چاه به آبادان رفت و بعد از ظهر به تهران بازگشت.
۱۷ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ ادامه عملیات مهار چاه شماره ۵ البرز
به دنبال تکمیل فعالیت های مهار چاه شماره ۵ البرز، کینلی و کارگرانش پیچ‌های سکوی زیر دکل چاه را باز کردند.
این کار به علت جمع شدن گاز نفت زیر سکو و فرو ریختن نفت بسیار دشوار بود، زیرا هر کارگری فقط مدت کوتاهی می‌توانست مقاومت کند و جای خود را به نفر بعدی می‌داد.
۱۸ شهریور ۱۳۵۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
خبرگزاری فرانسه اعلام کرد: «برای حمل منبع عظیم نفت قم به اروپا یک لوله نفت از قم به بندر اسکندرون در مدیترانه کشیده می‌شود.»
۱۹ شهریور ۱۳۵۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ بازدید شاه و منوچهر اقبال از چاه شماره ۵ البرز
همزمان با مهار چاه شماره ۵ قم، هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت مطالعات گسترده‌ای را برای بهره‌برداری از نفت قم آغاز کرد.
درباره چگونگی استفاده از نفت قم در هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت اختلاف سلیقه بود. برخی تمایل داشتند برای تأسیس یک پالایشگاه با کنسرسیوم قرارداد ببندند.
شاه در بازدید از چاه شماره ۵ البرز و عملیات لوله‌گذاری و نصب ادوات برای بریدن لوله سر چاه، گفت: «بهره‌برداری از نفت قم و همه امور مربوط به بهره‌برداری از آن در انحصار شرکت ملی نفت خواهد بود و نفت آن هم باید در مصارف داخلی و صادرات به کار رود.»
۲۰ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
عملیات نصب شیر چاه نفت قم در حالی که فوران چاه بیشتر شده و ترشحات نفت به شهر قم رسیده بود، آغاز شد.
برای نصب شیر چاه باید مسیر باد تغییر می‌کرد.
همچنین بین کارگران منطقه نفت قم یک بیماری شبیه حصبه شیوع پیدا کرد.
۲۲ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)
اولین سری کامیون‌های حامل نفت خام قم، برای بنگاه برق تهران سوخت بردند.
عملیات نصب شیر بر دهانه چاه شماره ۵ قم پایان یافت. هنوز چاه کاملاً مهار نشده بود و مواد نفتی از یک سوراخ شیر با فشار بیشتر، اما کمتر از قبل فوران می‌کرد.
تا شعاع ۳ کیلومتر و ارتفاع ۲۰ متر اطراف چاه، از گاز نفت پر و تنفس دشوار شده بود.
چون بستن چاه، به ویژه چاه شماره ۵ قم که با فشار قوی گاز نفت را بیرون می‌فرستاد، فقط از عهده کارشناسان برمی‌آمد، شرکت ملی نفت ایران از موسسه امریکایی «اوتیس» خواست یکی از کارشناسان مجرب خود را به ایران بفرستد. این موسسه، شخصی به نام لی گرین را به ایران فرستاد.
۲۵ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ تشکیل کمیسیون ویژه صادرات نفت قم
کمیسیونی مرکب از وزیر دارایی، مهندس طالقانی، وزیر مشاور و مهندس نفیسی برای اجرای دستور شاه درباره نفت قم تشکیل شد.
شاه در بازدید از چاه شماره ۵ البرز گفته بود: «بهره‌برداری از نفت قم و همه امور مربوط به بهره‌برداری از آن در انحصار شرکت ملی نفت خواهد بود و نفت آن هم باید در مصارف داخلی و صادرات به کار رود.»
گاز خارج‌شده از چاه نفت قم در یک کیلومتری چاه آتش زده و چاه سرکش مهار شد.
۲۶ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ جلوگیری از فورانی دیگر در چاه شماره ۵ قم
با گذشت ۲۲ روز از فوران چاه نفت شماره ۵ قم، تلاش ها برای مهار چاه ادامه داشت.
کارشناسی که مسئول ثبت ارقام فشارسنج روی شیر اصلی چاه بود، خبر داد فشار فوران نفت و گاز به طور عجیبی بالا می‌رود و عدد ۴ هزار و ۵۰۰ را نشان می‌دهد.
کینلی بی‌درنگ دستور داد، لوله دومی را که از شیر اصلی به سوی جاده قم – تهران قرار داشت و تا آن زمان بسته بود، باز کنند تا فشار گاز کم شود. سپس لوله‌ای را که نفت و گاز را به محل آتش‌سوزی انتقال می‌داد، مسدود کردند و آتش‌سوزی متوقف شد.
در بررسی لوله و شیر فرعی مشخص شد، قلوه‌سنگی بزرگ که از ته چاه بیرون آمده بود، در ابتدای لوله انتقال‌دهنده نفت و گاز به محل آتش‌سوزی گیر کرده و باعث شده نفت و گاز از اطراف شیر اصلی خارج شود.
ممکن بود این فشار شیر اصلی را به هوا پرتاب کند. با باز کردن لوله دوم، خطر از سر گذشت و لوله‌ای که قلوه‌سنگ در آن گیر کرده بود، باز و سنگ بیرون آورده شد.
۲۸ شهریور ۱۳۳۵ شمسی (۱۹۵۷ میلادی)؛ ذخیره نفت قم در تهران
تجهیزات جدید مورد نیاز چاه قم، از دهلران با هواپیما به تهران فرستاده شد.
هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت ایران یکی از مخازن نفت انبار تهران را تخلیه کرد تا برای ذخیره‌سازی نفت قم آماده باشد. این انبار ۱۱ هزار لیتر گنجایش داشت.
۱۴ تانکر بزرگ شرکت ملی نفت به ظرفیت ۱۰ هزار و ۵۰۰ لیتر برای حمل نفت قم، از تهران به قم رفت.
مجید داداش‌نژاد
