پیشگفتار
ایران سرزمین کهنسال با سابقه طولانی و درخشان در زمینه هنرهای گوناگون، سهم بزرگی در توسعه و تکامل معماری جهان دارد. بناهای تاریخی و آثار جالبی که در سراسر این کشور باستانی پراکنده است و آنچه در درازای زمان به علل گوناگون از میان رفته است، نتیجه قرون متمادی کار و کوشش نیاکان ماست که در ادوار مختلف مسئولیت ایجاد و نگهداری آنها را برعهده داشتند و در این مورد از هیچ گونه کوششی دریغ نکردند. این آثار ارزشمند معماری که در واقع معرف فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی است، دستاورد تلاش متمادی هنرمندانی است که با اعتقاد و ایمان و ابتکار در تکامل و توسعه هرچه بیشتر هنر معماری، به ویژه در دوران اسلامی مشتاقانه کوشیده‌اند. بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی حکایت از آن دارد که سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد می‌رسد. از آن زمان تاکنون پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، به ویژه علل مذهبی توسعه و تکامل یافته است.
معماری ایران ویژگی‌هایی دارد که در مقایسه با معماری دیگر کشورهای جهان از ارزشی ویژه برخوردار است؛ ویژگی‌هایی چون طراحی متناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در بنا، ایوان های رفیع، گلدسته‌های بلند، گنبدهای با عظمت و شکوهمند و تزیینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری به خصوص معماری اسلامی این سرزمین است.
پیشینه تاریخی معماری اسلامی نشان می‌دهد در سرزمین‌های اسلامی، بناهایی از نوع مقبره‌های کوچک و ساده تا مقبره‌های بزرگ و مجلل که مصداق بقعه‌اند، به تناسب شکل و عملکرد با نام‌های گوناگون وجود دارند که مهم‌ترین آنها عبارت اند از: قبه، ضریح، تربت، مدفن، قبر، گور، مزار، مرقد، روضه، مشهد، مقام و مقبره.
زیارت قبور در زمان پیامبر اکرم و پس از آن معمول بوده است و حتی شخص ایشان به زیارت اهل بقیع و قبور شهدا می‌رفته‌اند.
نهادن قندیل در کنار قبر پیامبر اکرم و در همان سال‌های پس از وفات ایشان می‌تواند مقدمه بزرگداشت قبور و ایجاد بناهای یادبود باشد. براساس منابع مکتوب، بنای مقبره از سده دوم قمری در سرزمین‌های اسلامی رایج شد؛ چنان که پس از وفات امام موسی کاظم (ع)، ایشان را خارج از قبه جعفر دفن کردند. از این روایت بر می‌آید که در اواسط قرن دوم، برخی قبور دارای بنا و احتمالا گنبد بوده‌اند، از جمله بنایی که هارون الرشید بعد از ۱۷۰ سال برقبر امام علی (ع) ساخت؛ همچنین بنای قبر سیده نفیسه از نوادگان امام حسن (ع) و عروس امام صادق (ع) در قاهره.
احداث مقابر گنبددار از قرن سوم رواج یافت و از منابع چنین بر می‌آید که از قرن چهارم به بعد زیارت آنها معمول شده است؛ مثلا مقدسی (۳۴۵-۳۸۱) در وصف سرزمین‌های اسلامی، بخشی را به مشهدها، قبور و رباط‌ها اختصاص داده است. از قرن ششم به بعد در سراسر جهان اسلام، انواع آرامگاه‌ها به وفور یافت می‌شود. فراوانی مقابر اهل بیت (ع)، اولیا، صحابه، علما و انجام آداب خاص زیارت، دلیلی است بر اینکه آرامگاه‌ها از نظر ساختار معماری و آداب مذهبی تکامل یافته‌اند. در ایران پس از مساجد، بقعه‌ها و امامزاده‌ها رایج‌ترین بناهای دینی‌اند و کمتر شهری است که در آن مقبره‌ای نباشد. گفتنی است جز آرامگاه کوروش در پاسارگاد، تقریباً آرامگاه مهم و مجزایی از دوران پیش از اسلام در ایران وجود ندارد. از بناهای یادبود سه قرن اول در ایران، آثار اندکی بر جای مانده است که مهم تر از همه مشهد علی بن موسی الرضا (ع) در خراسان است. مزار حضرت فاطمه معصومه (س) در قم نیز ظاهرا تا نیمه قرن دوم که برای آن بنایا گنبدی ساختند، تنها دارای سایه‌بانی بوده است.
شهر قم پس از دفن حضرت فاطمه معصومه (س) ، مقدس و مکان برگزیده‌ای برای دفن بسیاری از مشاهیر، علما، مقدسان و اعقاب امامان (ع) گردید. بدیهی است در منطقه قم مانند سایر مناطق اسلامی آرامگاه‌هایی ایجاد شد؛ به خصوص که قم مرکز و مأوای شیعیان و اولاد حضرت علی (ع) بود و آل على (ع) به دلیل ظلم و ستمی که به آنها می‌شد، بیشتر به این منطقه پناه می‌آوردند و امروزه در قم شمار امامزادگان به ۴۴۴ می‌رسد؛ به ویژه در قرن هشتم که حکومت محلی شیعه مذهب آل صفی حکومت می‌کردند، توجه بسیاری به امامزادگان شد و بیشتر این بناها و امامزادگان متعلق به قرن هشتم است. با وجود این در قم یکی از امامزادگان مشهوری که مورد توجه خاندان اهل بیت (س) بوده و شهرت جهانی دارد و به راستی جلوه عصمت حضرت زهرای بتول (س) و گوهری درخشان از صدف دریایی عصمت و طهارت است، کریمه اهل بیت ، حضرت فاطمه معصومه (س) دختر حضرت امام موسی کاظم (ع) می‌باشد. وجود و دفن این بانوی بزرگ اسلام در سال ۲۰۱ قمری در قم را می‌توان دلیل ضرورت ایجاد و تحولات معماری اسلامی در این شهر به منزله یکی از شاهکارهای هنر اسلامی به حساب آورد؛ لذا تحقیقات و کتاب های بسیاری در موضوعات گوناگون مربوط به کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه‌ای نوشته شده است؛ ولی کتابی که بتواند به خوبی تاریخچه و ویژگی‌های معماری این آستانه مقدسه را بیان نماید، وجود ندارد و فقط در بین موضوعات مختلف، به معماری بنای آن به صورت جزئی اشاراتی شده است. از طرفی دانشجویان، محققان و علاقه‌مندان به هنر معماری، در زمینه پژوهش و آشنایی با بناهای حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) با محدودیت هایی روبرو بودند و از سوی دیگر، با حضور سیل عظیم زائران و گردشگران داخلی و خارجی و مشتاق و علاقه‌مند به تاریخچه و هنر معماری اسلامی و جایگاه منحصر به فرد معماری این آستانه مقدسه باعث شد نوشتن کتابی مختص معماری آن ضروری به نظر برسد و نگارنده با توجه به سابقه تدریس چندین ساله در زمینه‌های مدیریت گردشگری، مدیریت حرفه‌ای امور فرهنگی، مدیریت حرفه‌ای امور زائران و اجرای چندین تور حرم‌شناسی به صورت علمی و تاریخی، خط اطلاعاتی معماری آستانه در بین گردشگران و دانشجویان را بیشتر حس نموده و اقدام به جمع‌آوری اطلاعات بیشتر از منابع موثق و تحقیق و پژوهش کرده است و اطلاعات و عکس‌های مفید را به صورت تفصیلی و تفکیک شده مربوط به قسمت‌های مختلف آستانه مقدسه را با دید تاریخی فرهنگی و معماری برای علاقه‌مندان در قالب این کتاب ارائه نموده است.
نوشتار پیش رو حاصل بررسی تحولات به وجود آمده در دوره‌های مختلف تاریخی بر روی این معماری اسلامی – از سال ۲۰۱- ۱۴۳۶ قمری (۱۳۹۴ش) – می‌باشد و تا جایی که امکان دسترسی به این اطلاعات بوده و امکان گنجاندن آن نیز وجود داشته است، در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. مطالعه این کتاب به خادمین ارجمند آستانه مقدسه، دانشجویان رشته های مدیریت جهانگردی به خصوص برای راهنمایان تور، مدیریت حرفه‌ای امور فرهنگی، مدیریت حرفه‌ای امور زائران، معماری، تاریخ و سایر رشته‌های مرتبط و علاقه‌مندان به حرم‌شناسی توصیه می‌شود.
کتابی که پیش روی شما عزیزان قرار دارد، قطعا نمی‌تواند شامل تمام اطلاعات مربوط به تاریخچه و معماری آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) باشد؛ هرچند سعی شده است این امکان فراهم شود خوانندگان محترم بتوانند به کلیت معماری مجموعه آستانه مقدسه نگاه اجمالی داشته باشند؛ اما آنچه مهم است این است که این خدمت مخلصانه و ناچیز برای عرض ارادت به این آستان مقدس انجام شده است؛ بنابراین اذعان دارم این کار عاری از نقص نیست؛ باشد که فقر علمی حقیر با غنای روحی و طبع بلند خوانندگان چشم‌پوشی شود و مرا از راهنمایی‌های دلسوزانه خود محروم نفرمایند و ارائه نظرات انتقادی و اصلاحی شما عزیزان است که می‌تواند مباحث این مجموعه را غنی‌تر سازد؛ لذا برای پربارتر نمودن این کتاب در چاپ‌های آتی، خواهشمند است چنانچه مورد یا مواردی به نظرتان رسید، آن را به پست الکترونیکی اینجانب به نشانی m.aghazadeh61@gmail.com بفرستید.
