پیشگفتار
آنچه در این کتاب گرد آورده شده نتیجه کوشش‌هایی است که نگارنده از چهل و اندی سال پیش یعنی از سال‌های ۸ – ۱۳۳۶ که در دوره دوم دبیرستان حکیم نظامی قم -امام صادق کنونی- درس می‌خواند به عمل آورده است. هسته اوليه لغات کتاب از شنیده‌های پدر و مادر عزیزم گردآوری شده؛ مقداری را نیز طی سال‌های گذشته به تدریج از گفته‌های معاشران قمی‌ام گرفته‌ام. چندین نفر از دوستان همشهری‌ام نیز مجموعه‌های کوچکی از لغات گرد‌آورده خود را در اختیار بنده گذاردند. طبیعی است که بسیاری از لغات این مجموعه‌ها تکراری و بسیاری دیگر نیز مشترک میان زبان مردم تهران و قم بود. نگارنده آنچه را از این مجموعه‌ها در لغات گردآوری شده خود نداشت استخراج کرد و به مجموعه خود افزود. این دوستان که در اینجا باید از همه آنها صمیمانه سپاسگزاری کنم عبارت‌اند از: مرحوم مرتضی آرمین (آقایی)، غلامرضا ارژنگ، محمد خاکی، سیدعلی ملکوتی، سیدهادی فاطمی و استاد دانشمند آقای علی‌اصغر فقیهی. در میان لغات آقای فقیهی چندین واژه بود که نگارنده به آنها برخورد نكرده بود و هم‌سن و سالان اور نیز آنها را نمی‌شناختند. این لغات ظاهراً از لغات قدیمی قمی هستند که یا در حال متروک شدناند و یا در پایین شهر قم به کار می‌روند. نگارنده‌ای «ات» را با علامت (ف) مشخص کرده است.
این نکته کاملاً قابل یادآوری است که امروز دیگر بسیاری از لغات این مجموعه برای نسل جدید ساكنان قم کاملاً ناآشنا هستند و تنها قدیمی‌ترها آنها را می‌شناسند. بسیاری از تلفظ‌های قمی نیز تحت‌تأثیر رادیو و تلویزیون به تلفظ تهرانی بدل شده‌اند، اما احتمالاً در قسمت پایین شهر قم این لغات و تلفظ‌ها بیشتر حفظ شده باشند. در این قسمت از شهر از قدیم لغات و تلفظ‌هایی متداول بوده‌اند که در بالاشهر رواج نداشتند. نگارنده در مقدمه و متن کتاب گهگاه به این لغات و تلفظ‌ها اشاره کرده است.
به چند نکته دیگر نیز در اینجا باید اشاره نمود. نخست اینکه ممکن بعضی از لغات گردآوری شده مربوط به روستاهای قم، خصوصا روستای کرمجگان از بخش قهستان قم باشد که مادر نگارنده چند سال از دوران کودکی خود را در آنجا سپری کرده است. امید است با یادآوری خوانندگان در چاپ بعد این نقیصه برطرف گردد. در پایان کتاب فهرستی کوتاه از لغات خاص این روستا نیز به دست داده شده است. نکته دوم اینکه بعضی از لغات دارای بیش از یک تلفظ است. مثلا اصطلاح «آرا پیرا» را بعضی به شکل «آران بیران» تلفظ می‌کنند. نگارنده تا آنجا که امکان داشت این تلفظ‌های دوگانه را جمع‌آوری کرد. با این‌همه ممکن است خوانندگان بعضی از لغات کتاب را با تلفظ دیگری شنیده باشند.
نکته سوم اینکه نگارنده ذیل بعضی از واژه‌ها توضیحاتی از متون قدیم و معادل‌هایی از سایر گویش‌ها و لهجه‌ها اضافه کرده است. این توضیحات و معادل‌یابی‌ها در مورد همه واژه‌ها انجام نشده و تنها مواردی را شامل می‌شود که نگارنده در ضمن مطالعات خود به آنها برخورد کرده است. بیشک تعدادی از لغات متداول در قم به‌عينه یا با اندکی تغییر در تلفظ در بعضی نقاط دیگر نیز به کار می‌روند. زبان مردم قم نیز یکی از شاخه‌های متعدد درخت تنومند زبان فارسی است.
نکته چهارم اینکه بعضی لغاتی که در واژه‌نامه آمده در فارسی تهرانی و سایر شهرها نیز به کار می‌روند، اما تلفظ قمی آنها با تلفظ تهرانی آنها متفاوت است، مانند شُمس و چُمچاره که در تهران به شکل شمش و چمپاره به کار می‌روند.
علت ضبط این لغات در واژه‌نامه همین تفاوت تلفظ آن‌هاست. نکته آخر اینکه طی سال‌های گذشته مقداری از ضرب‌المثل‌های متداول در میان مردم قم توسط نگارنده گردآوری شده است که دریغ آمد از چاپ آنها در این مجموعه چشم‌پوشی شود. بیشک پاره‌ای از این ضرب‌المثل‌ها در تهران و سایر شهرستان‌ها نیز به کار می روند، اما ثبت آنها در اینجا به دو دلیل است:
نخست اینکه پاره‌ای از آنها عیناً و به عین عبارت در جاهای دیگر متداول نیست.
دوم اینکه نگارنده برای اطمینان از اینکه آنها در تهران و سایر مناطق ایران متداول نیستند موفق به بررسی همه منابع مربوط به امثال فارسی نشده است.
امید است همشهریان ارجمند با خواندن این کتاب اشتباهات و نقائص آن را یادآوری و نگارنده را رهین منت خویش گردانند. این یاد‌آوری‌ها در چاپ یا چاپ‌های بعد به نام خود آنها ثبت خواهد شد.
علی اشرف صادقی
دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
