کتابی در مورد قاضی احمد قمی و دو اثرِ او

کتابی در مورد قاضی احمد قمی
خبر تصحیح گلستان هنر(در مورد خطاطان و هنرمندان دوره صفوی) از آثار قاضی احمد قمی – تاریخنگار و نویسندۀ اوائل همان دوره – مسرت بخش است. خاصه این‌که مصحح محترم جناب دکتر حمید رضا قلیچ‌خانی قبلا تألیفی با عنوان اصلی «زرافشان» و فرعی «فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در شعر فارسی» از انتشارات فرهنگ معاصر در سال۱۳۹۲، عرضه نموده اند و به این ترتیب ایشان اهل فن‌اند و صلاحیت این کار را دارایند. قاضی احمد قمی را استاد تاریخ‌نگاران دوره صفوی از جمله اسکندر بیگ‌منشی صاحب عالم آرای عباسی می‌دانند. شرق‌شناسان اروپایی نیز به این مورخ اقبال و توجه داشته اند و به‌جز این‌که همین «گلستان هنر» و قسمتی از «خلاصه التواریخ» او را چاپ و نشر کرده‌اند. کتابی مستقل در مورد او نیز نگاشته‌اند به شرح زیر:
Islamundliche untersunchungen
Erika glassen:die fruhen safawiden nach qazi ahmad qumi
۱۹۷۰٫۲۴۶٫ ku s.spers
(مجله آینده، سال هفدهم،۱۳۷۰، شماره ۱-۴(فروردین-مرداد)، صفحه آخر)
دو اثر شناخته شده و در دسترس او یعنی گلستان هنر و خلاصه التواریخ، ضمن این‌که تماما یا بعضا به زبان‌های اروپایی ترجمه شده، هردو به دست دانشمندان ایرانی تصحیح شده است. اولی را مرحوم احمد سهیلی خوانساری با استفاده از نسخه متاخر قرن سیزدهمی مرحوم نخجوانی ابتدا در سال ۱۳۵۲ جزو انتشارت بنیاد فرهنگ ایران و سپس با اصلاحاتی در سال ۱۳۵۹(بنا به یادداشت همو در همین چاپ) در زمره انتشارات منوچهری منتشر کرد. آن مرحوم هرچند چاپ دوم را آراسته به تصاویر رنگی و سیاه و سفید خطوط خوشنویسان و نقاشی‌های هنرمندان آن دوران کرده‌اند، در هر حال این چاپ با توجه به وجود نسخه‌های قدیمی مسکو و لندن و آصفیه و سالار جنگ و عدم استفاده از آنها و پیشرفت صنعت چاپ، نیاز به تصحیح مجدد داشت. کاری که جناب دکتر قلیچ‌خانی عهده‌دار شده‌اند. امیدواریم ضمن آراستگی صوری و دربرداشتن تصاویر خطوط و نقاشی‌ها ترجیحا به صورت رنگی، تصحیح نهایی یا نزدیک به نهایی ارزیابی شود. لازم به ذکر است تصویری از نسخه سالار جنگ(هندوستان) در مجموعه شیخ عزیزالله عطاردی وجود دارد.(روایت عشق: زندگی‌نامه شیخ عزیزالله عطاردی، ص۶۴۸-۶۴۹)
اثر دیگر او یعنی «خلاصه التواریخ» را جناب دکتر احسان اشراقی متخصص تاریخ صفوی در سال ۱۳۶۲ در زمره انتشارات دانشگاه تهران در دو جلد تصحیح کرده‌اند. هرچند کاری سخت و مشکل به شمار است، لیکن به «خاطر اندر است» که یکی از پژوهشگران طی مقاله‌ای در مجله نشردانش با استفاده از ماده تاریخ‌های متعددی که در کتاب است و بررسی آنها، اثبات کرد که نسخه برلین دارای اعتبار است و می‌بایستی اساس قرار می‌گرفت؛ حال آن که در این چاپ به عنوان نسخه بدل استفاده شده است. ضمن این‌که این نسخه دارای اضافات قابل توجه نسبت به نسخ دیگر است و در این چاپ به صورت ناپیوسته و تکه‌تکه آمده است. از طرفی با توجه به امکانات چاپی آن روزگار این چاپ چشم آزار و خسته کننده است. فهرست‌ها هم می‌باید بازنگری شود. برای مثال اصطلاح محلی«خانه‌خواه» و«شوهر رفتن/کردن» در فهرست نیامده است. بنده فکر کنم در یکی از همایش‌های بزرگداشت مرحوم استاد ایرج افشار – در کتابخانه ملک – جناب دکتر اشراقی را ملاقات کردم و به ایشان عرض کردم که این اثر می‌باید براساس نسخه برلین بار دیگر چاپ گردد و حداقل ایشان رد نکردند. ضمن ارج نهادن به کار دکتر اشراقی که پیشقدم در این امر بودند و راه را هموار کردند. به هر حال این اثر نیز – با گذشت بالغ بر سه دهه از چاپ نخستین – نیازمند تصحیح و چاپ مجددِ چشم نواز یا حداقل چشم ناآزار است. این آرزو را هم داریم که دیگر آثار قاضی دستیاب و به نحو شایسته‌ای تصحیح و نشر شود. با پوزش از خطاهای احتمالی.
سیدمحسن محسنی
بنیاد قم‌پژوهی