مؤلف: مهدی عباسی، بنیاد قم‌پژوهی
می‌دانیم شهر قم از ابتدای ورود اسلام به ایران شیعه نشین بوده و در واقع نخستین شهر شیعی جهان است. بعد از آمدن حضرت معصومه(س) به قم و وفات آن حضرت و دفنشان در این شهر، توجه شیعیان به قم بیشتر نیز شد. خاصه این‌که حدیث‌هایی از ائمه(ع) در تقدیس و تمجید و ستایش از این شهر وارد شده و حدیث‌نامه‌هایی چند در همین زمینه در دست است. با روی کار آمدن سلسله صفوی که مذهب تشیع را در کشور گسترش دادند، این توجه و التفات با حمایت پادشاهان وقت قوت بیشتری یافت.
یکی از نشانه‌های بارزشیعیان انجام مراسم شکوهمند عزاداری به مناسبت شهادت امام سوم خود و یارانش در ایام محرم و صفر است. از همین رو و بدون تردید یکی از نشانه‌های شهر شیعی نیز وجود مکان‌هایی است به نام تکیه (به لهجه قمی:ت َکیه/takiye) یا حسینیه که بیشتر عزاداری‌ها در آن انجام می‌شود.
جناب مهدی عباسی در طول زمانی بالغ برچندین دهه و به عبارت بهتر از زمان نوجوانی و جوانی به گردآوری اسناد ومدارک و عکس‌های تاریخی مربوط به قم اهتمام ویژه‌ای داشته است و حاصل این تلاش و کوشش تحسین برانگیز و خستگی ناپذیرانه تشکیل مجموعه‌ای بی‌نظیر و بی دیل از این اسناد و عکس‌ها و نشر چندین کتاب ارزنده است.
یکی از این کتاب‌ها به نام «تاریخ تکایا و عزاداری قم» است که نخستین بار در سال 1371 در 374 صفحه در قطع وزیری و به قیمت سیصد تومان منتشر و بلافاصله نایاب شد. بار دیگر این کتاب با همان ویژگی‌ها یعنی در برداشتن اسناد و مدارک منحصر به فرد و اضافات از جمله «تذکره شعرای مرثیه‌گوی قم و برگ‌هایی از نسخۀ خطی انجمن ادبی گلشن شیوا» در409 صفحه در قطع رحلی و به قیمت چهل هزار تومان از سوی بنیاد قم‌پژوهی در سال 1391منتشر شد. یکی از ویژگی‌های تألیفات جناب عباسی به جز بهره‌مندی از منابع کمیاب یا نایاب، استفاده از روایت اشخاص مطلع – یا همان چیزی که تاریخ شفاهی می‌گوییم – است.
این کتاب به دو قسمت عمده تقسیم شده است: یکی تکیه‌های قم و دیگری تذکره شاعران مرثیه گوی. در قسمت تکایا ضمن شرح عزاداری در خانه و شبیه‌خوانی و شجاعت‌خوانی و نوحه‌خوانی و سردم و سخنوری و سنگاب‌خانه و تکیه، تکایای قدیم قم در دوران قاجار و پهلوی را از جمله تکیه‌های میدان میر و سنگ سیاه و عشقعلی و ملا محمود و پنجه علی و شاه‌خراسان و چهل اختران و گذر جدا و عربستان و دروازه کاشان را توصیف کرده است. در قسمت شاعران از مرحومان آذر بیگدلی و ارباب و تندری و ناجی و اشراقی و حرمی و جواهری و آزادگان و فولادی و حیات‌بخش و مجاهدی و تعدادی دیگر یاد شده است.
این اثر نخستین کتاب در باره تکیه‌های قم و همان‌طور که گفته شد برخوردار از تصاویر و اسناد منحصر به فرد است. حتی می‌توان این کتاب را بخشی از تاریخ دو قرن اخیر شهر قم دانست. از آن‌جا که این کتاب، تاریخ تکایا را تا اوایل پهلوی شرح و توصیف کرده است، نیاز به تحقیقی دیگراست تا آخر عصر پهلوی و دوران ما را نیز در بر گیرد. گفتنی است که تکیه‌ها نمود اعلای همکاری و همیاری در شهر شیعی است. بسیاری از تعاملات اجتماعی در همین مکان صورت می‌گرفت و می‌گیرد. خواندن این کتاب را به علاقه‌مندان توصیه می‌کنیم.
✍️ سیدمحسن محسنی
