قم از نگاه دکتر ژان باپتیست فوریه در زمان قاجار

امروز پس از عبور از کاروانسرای کوشک نصرت، ابتدا قدری به سمت مغرب راندیم، بعد متوجه جنوب شدیم و دریاچه ساوه در این حال دست چپ ما قرار داشت.
از اینجا به بعد، داخل جلگه قم می‌شویم. در این جلگه که از طرف مشرق تا چشم کار می‌کند کشیده می‌رود، گاهی ریگستان‌هایی به نظر می رسد که آب و باد آن‌ها را درست کرده، گاهی هم تخته‌هایی از نمک به چشم می آید که در نور آفتاب موج می زنند و بی‌شباهت به چشمه‌های آب نیستند.
اما آب! افسوس که در این نواحی قطره ای از آن وجود ندارد و اگر هم تصادفا چیزی از آن به دست آید، شور و تلخ است و چون همه بر این کیفیت مطلع هستند، هر کس از راه احتیاط به قدر حاجت، آب آشامیدنی با خود برمی‌دارد و این احتیاطی است بسیار به جا.
وقتی که بعد از چهار ساعت حرکت با کالسکه به منظریه رسیدیم، دیدیم که از پنج فرسنگی گنبد طلای مزار حضرت معصومه در آفتاب می‌درخشد. فراش‌ها در برافراشتن چادرها به زحمت زیاد افتادند؛ زیرا که زمین سست است و میخ‌های چادرها درست گیر نمی‌کنند.
راه از منظریه تا قم مستقیم است. فقط در وسط راه قدری منحرف می شود تا از روی پل دلاک بگذرد. این پل به قول مشهور کار یک نفر دلاک است. در منتهی الیه راه، گنبد طلا و مناره‌های مزار حضرت معصومه ساخته شده. وجود این مزار در این نقطه بر آن باعث آمده است که شیعیان از جمیع نقاط اموات خود را برای دفن به اینجا بیاورند؛ چنان که شاه صفی و شاه‌عباس و شاه سلیمان از سلسله صفویه و فتحعلیشاه و محمد شاه از سلسله قاجاریه در این محل مدفونند. ناصرالدین شاه هم در همین نقطه در کار تهیه قبری جهت خود هست و امین‌السلطان هر سال برای فاتحه خوانی بر سر قبر مادر خود به اینجا می‌آید.
چون شهر قم را خانمی تحت حمایت دارد، حکومت آن را هم شاه به خانمی که دختر ارشد او یعنی فخرالملوک باشد واگذاشته است. قم در وسط باغستان‌هایی سبز و خرم واقع شده و سبزی تیره فام درختان به خوبی از رنگ سرخ و زرد تپه‌های اطراف مشخص است. آبادی شهر در ساحل راست قمرود ساخته شده. عرض این رودخانه زیاد است و می‌رساند که در مواقع طغیان، آب آن زیاد می‌شود.
منبع: کتاب قم از نگاه بیگانگان