نشانی از مكتب فراموش‌شده معماران قمی

روزنامه 19 دي(قم) در شماره روز چهارشنبه ششم بهمن ماه 95 مطلبي با عنوان «نشاني از مكتب فراموش شده معماران قمي» را به قلم زينب آخوندي منتشر كرد.

در اين مطلب مي خوانيم:
عجيب است اگر قمي باشي و سري به تيمچه بازار بزرگ قم نزده باشي. بنايي بي ‌نظير و حيرت آور با سقفي كه از سه چشمه ‌اش مانند سه خورشيد نور بر صورتت مي ‌تابد و نقوش هنرمندانه ‌اش روحت را به پرواز در مي ‌آورد.
ساخت طاق تيمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر شاهكاري است كه تنها كساني كه در معماري دستي بر آتش دارند، ارزشش را به درستي درك مي ‌كنند. شايد بسياري از ما وقتي اين شاهكار زيباي معماري را مي ‌بينيم، از خود نپرسيم كه معماري كه 250 سال پيش توانسته چنين شاهكاري بيافريند، نام و نشانش چيست و اهل كدام شهر است.
«استاد حسن معمار قمي» بي ‌شك يكي از مفاخر شهر قم است كه كمتر شناخته‌ايم و حتي در قم خياباني به نام وي نداريم.
سيد محسن محسني پژوهشگر تاريخ قم، كسي است كه مقالاتي درباره تاريخ قم دارد و اين روزها در حال تدوين كتابي درباره استاد حسن معمار قمي است.
او مي ‌گويد استاد حسن معمار قمي متعلق به خانداني بوده كه معماري و هنر نسل به نسل در اين خانواده جريان داشته است. پدر و جد و فرزندان وي معماران برجسته ‌اي در قم بوده ‌اند و جد استاد حسن به نام ميرزا محمود قمي، در تعمير گنبد حرم حضرت معصومه(س) نقش داشته است.
استاد حسن معمار، معمار خاص ميرزا علي اصغرخان امين السطان، صدر اعظم وقت بود كه همين موضوع موجب شده اجراي بخشي از برنامه ‌هاي صدر اعظم وقت در توسعه شهر قم به دست وي رقم بخورد.
به گفته محسني، احداث راه ارتباطي بين قم و تهران، تعدادي ميهمان ‌سراها و حمام در اطراف اين راه و ساخت صحن اتابكي در حرم مطهر از جمله اقداماتي است كه ميرزا علي اصغرخان امين السطان در قم انجام داد و در ساخت اين ابنيه استاد حسن معمار قمي هم نقش داشت.
آنطور كه اين پژوهشگر تاريخ قم مي ‌گويد، تكميل آخرين حلقه توسعه غربي ـ شرقي شهر كار ديگري است كه استاد حسن معمار در آن نقش داشته است.
« پيش از اسلام و در قرون اوليه شهر قم در دوسمت رودخانه قم و به صورت پراكنده وجود داشته و در قرون اوليه اسلامي شهر به صورت آهسته از سمت شرق به هم پيوسته مي‌شود.
در سال 241 هجري قمري كه حضرت معصومه(س) در شهر قم وفات يافته در باغ بابلان دفن مي‌شوند، اين باغ خارج شهر محسوب مي‌شده و پس از آن شهر تمايل پيدا مي‌كند كه به سمت غرب گسترش پيدا كند. دليل اين گفته هم بازار نو است كه در امتداد بازار كهنه و به سمت غرب گسترش پيدا مي ‌كند. كسي كه تقويت كننده و طراح اين موضوع بوده هم كسي جز ميرزا علي اصغرخان امين السطان و معمار او نيست. »
اين پژوهشگر قمي با استناد به آثاري كه از استاد حسن معمار به جا مانده، وي را عامل تكميل آخرين حلقه توسعه غربي ـ شرقي شهر قم مي‌داند. دليل اين ادعا هم تيمچه بزرگ قم است كه شاهكار معماري كشور محسوب مي ‌شود و همچنين توسعه بازار و ساخت بناهاي فاخري مانند سراي صدر اعظم كه اين روزها خالي و غبار گرفته، نشان تاريخ قم را در هياهوي مدرنتيه نشان مي‌ دهد.
اسنادي هم وجود دارد كه ميرزا حسن معمار قمي در احداث جاده جديد به سوي تهران كه منطبق با جاده قديم امروزي است، نقش داشته و در اين مسير پل رودخانه شور را احداث كرده است. بازسازي پل عليخاني كه در دوره‌اي ورودي شهر قم بوده در زمان قاجار هم به دستور عليخان ريش بلند سنقري كه نايب الحكومه شهر قم بوده و به دست استاد حسن معمار صورت مي‌گيرد.
آنطور كه محسني مي‌ گويد، استاد حسن معمار در عمرش با سرشناساني برخورد داشته كه درخاطراتشان از وي ياده كرده‌اند. يكي از آنها ناصر الدين شاه قاجار است. اين شاه قاجار در يكي از آخرين سفرهايش به قم بعد از زيارت حضرت معصومه(س) از دربي كه به سوي خيابان ارم باز مي ‌شود وارد ساختمان ‌هايي كه متعلق به ميرزا علي اصغر خان امين السلطان در آن سوي خيابان ارم بوده، مي‌شود. اين ساخت و سازها به دست استاد حسن معمار صورت گرفته و ناصرالدين شاه از وي به عنوان معمار معمر معممي ياد مي ‌كند كه بناهاي فاخري ساخته است.
اين پژوهشگر قمي، با اشاره به اينكه معماران و بنايان قمي براي خود مكتبي داشته ‌اند كه اين مكتب در روزگار حاضر به دست فراموشي سپرده شده است اظهار داشت: نسل ما اين كوتاهي را كرده كه اين مكتب را ثبت و ضبط نكرده و اين ميراث معنوي را به سادگي از دست داده است.
محسني معتقد است مجموعه ‌اي كه الان الحاق شده به حرم مطهر كه به جاي ساخته ‌هاي دست استاد حسن معمار نشسته، از بسياري جهات با ساختمان اصلي حرم مطهر نامتجانس است و اگر در ساخت و سازهاي جديد هم از مكتب معماران قم از جمله استاد حسن پيروي مي ‌شد الان با مجموعه زيباتري روبه‌ رو بوديم.
به گفته محسني، از ديگر اشخاصي كه استاد حسن ياد كرده‌ اند ملاعلي كيوان قزويني كه واعظ مشهوري در دوران قاجار است. استاد حسن يكي از مستمعين وي بوده و اين واعظ از هوش و زكاوت و سختكوشي وي به نيكي ياد مي‌ كند. در خاطرات وي آمده كه ميرزا علي اصغرخان امين السطان، صدر اعظم ناصرالدين شاه، يكصد تن از بهترين هنرمندان از جمله معماران، كاشي‌كاران، حكاكان و …را براي توسعه شهر قم جمع ‌آوري كرده و ساختمان ‌هاي نيكويي در شهر قم ساخته است.
ميرزا حسن خان ممتحن الدوله، نخستين آرشيتكت ايراني كه در فرانسه تحصيل كرده، از ديگر مشاهيري است كه در كتاب خاطرات خود از اين معمار قمي ياد كرده است.
آشنايي استاد حسن معمار قمي با ممتحن الدوله در سفري كه وي به قم داشت، موجب مي‌شود همكاري بين اين دو فرد صورت بگيرد. محصول اين همكاري مشاركت استاد حسن در ساخت مجلس شوراي ملي و مسجد و مدرسه سپه سالار است كه همه از ميراث ماندگار ملي در پايتخت هستند.
از بناهاي شاخص ديگري كه استاد حسن ساخته گنبد شاه عبدالعظيم حسني است كه ميرزا علي اكبر خان فيض در كتاب تذكرۀ الشعراي قم به آن اشاره مي ‌كند.
از بناهاي شاخص ديگري كه استاد حسن معمار ساخته گنبد شاهزاده حمزه در قم است كه از نظر سبك هندسي به طور كلي با ديگر گنبدها متفاوت است. به گفته اين قم‌ پژوه، اطراف اين بنا هم امروز ساختمان‌ هاي زائد و نامتجانس قرار دارد و منظره گنبد در بافت اطراف به راحتي ديده نمي ‌شود اما اگر نگاهي دوباره به زيبايي‌ هاي اين گنبد بيندازيم، حتما به شكوه هنر استاد حسن پي خواهيم برد.
محسني مي‌ گويد استاد حسن معمار تبحر خاصي در بناهاي شاخص و به ويژه گنبدهاي بزرگ داشته و بناهايي كه به قول خودش شاهوار است و نسبت دادن بناهاي غير فاخر در قم مانند خانه لاجوردي ‌زاده به استاد حسن معمار اشتباه است.
استاد حسن در سال 1312 هجري قمري فوت كرده و در صحن نو يا همان صحن اتابكي به خاك سپرده ميشود كه در شرايط فعلي مشخص نيست كه مزار ايشان كدام نقطه از اين صحن است.
بسياري از بناهاي فاخر ساخته شده توسط استاد حسن از جمله خانه‌ ها و حمام مربوط به ميرزا علي اصغر خان امين السلطان امروز از بين رفته است. ميراثي كه نشان دهنده فرهنگ غني قم و مردمش بود اما قدر دانسته نشد…نام استاد حسن معمار هم بر هيچ معبر و پل و ساختماني در قم حك نشده. گويا ما چندان به مفاخرمان افتخار نمي‌ كنيم يا براي هويت ‌بخشي به شهر و مردم احساس نيازي نسبت به آنان نداريم….

اشتراک گذاری:

به اشتراک گذاری بر روی print
به اشتراک گذاری بر روی email
به اشتراک گذاری بر روی facebook
به اشتراک گذاری بر روی twitter
به اشتراک گذاری بر روی whatsapp
به اشتراک گذاری بر روی telegram
0 دیدگاهبستن دیدگاه‌ ها

ارسال دیدگاه

عضویت در خبرنامه

آخرین پست ها و مقالات را در ایمیل خود دریافت کنید

ما قول می دهیم که اسپم ارسال نشود :)