سیدمحسن محسنی
در چند ترکیب قدیمی قمی، واژه “خون” وجودداشت؛ از جمله: یک. کولی‌خون؛ دو. چال مارخون.
در این ترکیبات خون به چه معنایی است؟
کولی‌خون محلی در نزدیکی چهار راه بازار فعلی بوده است که کولی‌ها در آنجا سکنا داشتند. در طرح ایجاد خیابان آذر در دوره پهلوی اول این محل تخریب شد. کولی‌خون به معنای خانه / محل سکونت کولی (ها) بوده است.
اما چال مارخون به چه معنا است؟
خانم باجی محله الوندیه قم هر وقت می‌خواسته بچه‌های مکتب خانه را تهدید کند، می‌گفته است اگر اذیت کنید “می‌اندازمتون تو چال مار خون”.
یعنی چاله‌ای که مار در آن خانه / لانه دارد.
بدین ترتیب خون در ترکیبات قمی به معنای خانه (بوده) است.
این واژه در فارسی رسمی به صورت “پیشخان” وجود دارد/داشت. البته پیشخوان هم می‌نویسند که به نظر خطا است. در گویش قمی و گویش‌های محلی دیگر “پیش خون” می‌گویند. خون در این ترکیب نیز همان خانه است با تبدیل آن/ an – به اون/ un – و افتادن ه/ e از آخر (به تعبیر قدیم ه غیر ملفوظ). با این توضیح که خانه در متن های قدیم به معنای اتاق بوده است و این معنا در ترکیب قدیمی قمی “بال‌خونه” و ” پیش‌خونِ” پیش گفته باقی مانده است. بال‌خونه یعنی مکان بالای اتاق که محفظه انبار مانندی در منازل قدیمی بود. ممکن است معنای اتاق بالا هم از آن مستفاد شود.
پیش‌خون هم یعنی قسمت جلوی اتاق که سپس ظاهرا برای قسمت جلوی دکان (تقریبا معادل ویترین امروزی) به کار بردند و در معنای اخیر (تا حدود نیم قرن پیش) جا افتاد.
در متن‌های دوره نخستین نثر فارسی از مکانی که امروز به نام خانه می‌شناسیم با عنوان “سرا” یا “سرای” یاد کرده‌اند.
ادامه:
