قم قدیم از صفویه تا قاجار 1331 – 1057

مقدمه
پیش گفتار ۱
پیش گفتار ۲
نقش قم از دید سیاحان
قم از نگاه سیاحان نقاش
آدام اولئاریوس
ژان شاردن
اوژن فلاندن – پاسکال کست
مادام ژان دیولافوا
عکس و تاریخچه عکاسی در ایران و قم
نتیجه گیری
قم در قاب دوربین عکاسان قاجاریه
لوئیجی پشه
آقارضاخان اقبال‌السلطنه
عبدالله قاجار (۱)
میرزا حسینعلی عکاس‌باشی
داداشی
خانه زاد خان‌بابای حسینی
عبدالله قاجار (۲)
امیر خان جليل الدوله
ابوالقاسم نوری
آنتوان سوروگین
ارنست هولستر
تصاویر بی نام
منابع
مقدمه
کتاب پیش رو، نخستین اثری است که به طور گسترده، تصاویر قدیمی از شهر قم را در معرض دید علاقه مندان و پژوهشگران قرار می دهد.
در طول تاریخ محققان بسیاری مانند: یعقوبی، اصطخری، ابودلف و یا حسن بن محمد بن حسن قمی، مولف کتاب تاریخ قم به سال ۳۷۸ق، در آثار خود مطالب گوناگونی درباره قم به رشته تحریر درآوردند. هر چند که اسناد تصویری از شهر قم در کتاب ایشان موجود نیست، اما امروزه این منابع از اسناد مهم تاریخ ایران و شهر قم به شمار می آیند.
تصاویر و عکسهای قدیمی نیز هر کدام سندی معتبر و با ارزش از پیشینه تاریخی جوامع گذشته اند که موجبات شناسایی روند تحولات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی را فراهم می آورند؛ چرا که تصاویر هر کدام جنبه های مهمی از تحولات و تغییرات را در طول تاریخ، نمایان می سازند.
به غیر از محققان یادشده، در دوره های مختلف نیز، سیاحان و مستشرقان غربی بسیاری وارد ایران شدند و سفرنامه ها بنوشتند، اما به دلیل مسائل سیاسی و ناامنی حاکم در ایران قبل از صفویه، مسافرت سیاحان به این سرزمین کاهش یافت و متأسفانه غیر از اسناد مکتوب، استاد تصویری از شهر قم در دست نیست و یا نگارنده تاکنون مشاهده نکرده است؛ اما در دوره صفویه، به دلیل قدرت سیاسی و اقتصادی حاکم بر ایران، سفر سیاحان خارجی به خصوص غربی، رو به فزونی گذاشته
از آن جایی که هنوز فن عکاسی در دوره صفویه اختراع نشده بود، در این بین، برخی از سیاحان که با هنر نقاشی آشنایی داشته، ما را از هنر خود بی بهره نگذاشته اند و امروزه نقاشی های آنها برگی مهم از تاریخ سرزمین ما است و کهن ترین سند تصویری موجود از قم، یک نقاشی از دورنمای شهر، مربوط به دوره صفویه در زمان حکومت شاه صفی است؛ نقاشی ای که آدام اولئاریوس در سفرش به قم از دورنمای شهر کشیده است.
در دوره قاجار، سفر مبلغان مذهبی، سیاحان و … به ایران به اوج خود رسید و با وجود اختراع دوربین عکاسی، تصاویر بسیاری از بلاد مختلف ایران تهیه شد که قم هم به دلیل موقعیت جغرافیای و ویژگی های خود، در این بین بی بهره نماند. از آن جایی که شهر قم در سر یک چهارراه مواصلاتی مهم قرار گرفته است، سیاحانی که در دوره قاجار، با کشتی و از راه جنوب وارد ایران می شدند، در مسیر خود به سمت پایتخت، به قم سفر می کردند و سیاحانی که از راه شمال وارد ایران شده و قصد سفر به مناطق جنوبی را داشته اند، از شهر قم عبور کرده و درباره این شهر و تاریخچه آن، مطالب بسیاری ذکر کرده اند؛ اطلاعاتی که ما را با چهره أن دوره شهر قم بهتر آشنا می کند. هر کدام از آنها با نگاه خود، شهر قم و مردمانش را توصیف کرده، و درباره خصوصیات اخلاقی، مشاغل، صنایع دستی، بناهای مهم، محصولات کشاورزی و… سخن به میان آورده و در سفرنامه ها و یادداشتهای روزانه خود به نگارش درآورده اند.
برای مثال، ادوارد براون در سفرنامه خود درباره مردم قم چنین می نویسد:
به طور کلی از اقامت کوتاه مدت خود در قم بسیار لذت بردم، و هنگام ترک آن جا بسیار متاسف بودم و در عین حال خوشحال بودم از این که مردم آن شهر خیلی بهتر از آن هستند که درباره شان گفته می شود. قیافه ظاهری مردم شهر همانند اخلاقشان دلپذیر است. از قیافه های آنان پیدا بود که خوش قلب هستند و من از میانگین بالای اشخاص خوش قیافه شهر شگفت زده بودم به خصوص که بسیاری از کودکان قم بسیار زیبا هستند. به رغم اینکه مردم آنجا به فناتیک(متعصب افراطی) بودن معروف شده اند، اما قیافه آنها عکس این موضوع را نشان می دهد؛ زیرا به نظر من این طور رسیده که اکثریت آنها قیافه آرام و مهربانی به خود می گیرند. با این حال من نمی توانستم مدت اقامت خود را در قم طولانی کنم و بنابر این، دو روز بعد از ورودم، روز ۱۲ فوریه مجددا راهی سفر به سمت جنوب شدم…». .
همواره عموم مردم علاقه مند به دریافت اطلاعات از گذشته و پیشینیان خود هستند و در این زمینه، کنجکاوی بسیار نشان می دهند. ما نیز در این مجلد به اسناد تصویری بسنده نکرده و به اسناد مکتوب نیز پرداخته ایم تا موجبات آگاهی بیشتر خوانندگان گرامی از گذشته شهر قم فراهم آید.
حسن قراگزلو بهمن ۱۳۹۲ خورشیدی