علی آباد قم ، شامل دو مجموعه بنای تاریخی شاخص، یک کاروانسرای سنگی و دیگری کاروانسرایی آجری؛ منزلگاهی بوده است میان ری و قم از عهد ساسانی تا همین اواخر
آنچنان که گذر شاهان پهلوی نیز از این بناها ثبت شده است .بنای قدیمی تر کاروانسرای سنگی یا “قلعه سنگی علی آباد” را به دوران سلجوقیان نسبت داده اند اما بخوانیم آنچه از این بنا در سفرنامه ها آمده است شاید ردپای ساسانیان نیز از آن گذر کرده باشد.
در کتابچه تفصیل احوالات دارالایمان قم نوشته شده در 1295ق حین توصیف کاروانسرای قاجاری علی آباد شرحی از بنای قلعه سنگی آمده است که بدین شرح است:
“…در طرف غربی کاروانسرا به مسافت 60 قدم، معدن سنگ قابل و به مسافت صدقدم معدن گچ بوده ایشان بی تفقهی و بی توجهی نموده و سنگ و گچ را از بنای کاروانسرای سنگی که در یک میدانی آنجاست: آن بنای قدیم که از ابنیه عتیقه عجیبه و… خراب کرده . گچ و سنگ را حمل و نقل از آنجا نموده و گچ مرده را دوباره طبخ کرده و به کار برده اند”.
علاوه بر این توصیفات دیگری از علی آباد و قلعه سنگی آن در کتاب تاریخ دارالایمان قم آمده است که قدمت اثر را به ساسانی نسبت می دهد :
“… راه قدیم و جاده سابق از ری به قم و اصفهان از همین جاده بوده است که علی آباد جزو منازل این راه محسوب می شده است و سابقا این منزل معروف به کاروانسرای سنگی بوده است و اکنون اثر آن باقی است و صاحب معجم البلدان در لغت گردشیر – با کاف فارسی – می نویسد که ((گردشیر قلعه معتبری داشته است و در وسط راه قم بوده است)) که ما به قرینه کوشک بهرام که هم منزلی بالاتر از اینجاست و از اسامی قدیمه است می توانیم بگوییم که گردشیر همین علی آباد بوده است…”.
همچنین در این کتاب توصیفات کامل تری از قلعه سنگی مورد نظر، در ذیل آثار مختلف این ناحیه که عموما مربوط به قاجاریه اند آمده است که گفتن آن خالی از لطف نیست و برخی از زوایای تاریک شناخت اثر را شفاف تر می نماید.
“دیگر از ابنیه عتیقه عجیبه و آثار قدیمه غریبه متعلقه به علی آباد علی اختلاف الروایة والاسناد کاروانسرا سنگی یا قلعه سنگی است که در سمت جنوب شرقی به مسافت یک میدان مقابل علی آباد در منتهای تلال ووهاد دامنه کوه داغ واقع شده. در روی تلی بزرگ که اندک مسطح است. پس از این دو پارچه کوه، دیگر پستی و بلندی نیست تا مسافت یک فرسخ که منتهی به کویر می شود و کویر متصل به دریاچه ساوه… خلاصه تمام کویر و دریاچه تا هر چه امتداد بصر است قریب به 10 فرسخ منظر این قلعه یا کاروانسراست.
آنچه در باب این قلعه از قرائن خارجیه و داخلیه، اقوال رجال مسن آن نواحی و اطراف مفهوم و مسموع شده این است که این بنا از ابنیه شاپور ذوالاکناف است و در زمان دولت فارسیان ساسانیه خط جاده از ری به قم و کاشان تا زمان سلطنت سلطان سنجر سلجوقی در کویر نبوده و خط جاده در منتهای دامنه کوه داغ بوده و این کاروانسرایی است که منزلگاه و بارانداز قوافل و مکاریان است… خط جاده که این کاروانسرا منزل و بارانداز آن است از قدیم الایام از دولت اسلام دایر و بعد هم تا اوائل مائه پنجم که .. که فرمانروایی ایران با سلاطین سلاجقه بوده نیز دایر و ممشای خواص و عام”.
نوشته: فاطمه حسین‌جمال
