۲۸ مرداد سالروز در گذشت میر سید محمد فاطمی قمی
* پدر قانون نویسی در ایران
* نویسندۀ قانون مدنیِ ایران
* بنیانگذار بیمارستان فاطمی در قم
مدفون در مقبرۀ زکریا بن آدم در شیخان قم است نام و یاد او را حداقل با فاتحه ای گرامی داریم و از روح پرفتوحش مدد طلبیم. نام و یادش پایدار.
حقوقدان برجستۀ ایران دکتر جعفری لنگرودی نویسندۀ شروح متعدد بر قانون مدنی و نگارندۀ «فلسفه اعلی در علم حقوق» اعتقاد دارد که مجسمۀ فاطمی باید مانند مجسمۀ فردوسی در تهران برافراشته شود:
«پس از تدوین قانون مدنی به پیشنهاد محمد علی فروغی (ذکاءالملک دوم) نخست وزیر وقت، یک عدد عصا به عنوان تقدیر[از] زحمات فاطمی اهداء شد. به دیگران چه دادند. (نقل از اتوبیوگرافی فاطمی به قلم خودش). این تحقیر بود نه تقدیر.»
جا داشت مانند مجسمۀ فردوسی، مجسمۀ فاطمی را در پارک شهر مقابل کاخ دادگستری برافرازند که سیاحان که از ایران و طهران دیدن می کنند آن را هم ببینند. فروغی مدتی خود قاضیِ دیوان کشور بود و باید بیش از این، قدردانی از نویسندۀ قانون مدنی می کرد، به ویژه آن که از جریان ها هم بی اطلاع نبود. نمی دانم این چه بیماری روانی است که ما از قدردانی بزرگان خود مضایقه می کنیم و آنان را در مصارف مبتذل صرف می نمائیم؟ مثلا فاطمی را مستشار دیوانِ کشور کردند تا استعداد سرشارش را صرف خواندن پرونده های صدتا یک غاز کند و به سؤال های احمقانۀ پاره ای از همکارانش هر روزه جواب دهد تا مواجب ماهانه بگیرد. بندۀ خدا همان حقوق را جمع کرد و بیمارستان فاطمی را درقم ساخت» (علم حقوق در گذرگاه زمان، صص ۱۸-۲۲)
سید محسن محسنی
هر سرزمینی در هر دوره‌ای افراد شاخص و برجسته‌ای دارد. لیکن از میان این شاخصان و برجستگان شماری بی‌بدیل و بی‌نظیرند و همانندی نمی‌توان برای آنان یافت و عده‌ای ستارۀ درخشان و همیشگی آسمان مفاخر آن کشور باقی می‌مانند. به نظر یکی از مفاخر معاصر ایران و ستارۀ تابناک آسمان علم و فضیلت و انسانیت جهان هستی، مرحوم میر سید محمد فاطمی، نویسندۀ قانون مدنی (مصوب 1307- 1314 ش) است. قانون مدنی هرکشور به عنوان قانون ام الباب/قانون مادر محسوب می‌شود. به بیان روشن‌تر شکل قانونی تمامی روابط مدنی و عقود و تعهدات مردم و روابط خانوادگی آنها از جمله ازدواج و ارث و وصیت و جز آن در قانون مدنی هرکشور تجلی می‌یابد.
مرحوم فاطمی در بدو قانون نویسی در ایران توفیق می‌یابد با مهارت تمام قواعد و مقررات فقهی پیچیده را به صورت عبارات ساده و کوتاه فارسی تحت عنوان «قانون مدنی» در آورد. وی در تدوین این قانون از همکاری شماری از فقها و حقوقدانان ایرانی که در اروپا تحصیل کرده بودند، بهره برد. حتی گقته شده که او از طریق ترجمۀ قوانین مدنی کشورهای اروپایی به عربی با مقررات قوانین مدنی آن کشورها آشنایی داشته است. اهمیت این قانون در هر کشوری به حدی است که رهبران و رؤسا و پادشاهان آن کشور برای تدوین و تصویبش مداخله می‌کنند.
مرحوم فاطمی در نوشتن نخستین قوانین ثبت اسناد و اصول محاکمات (قانون آیین دادرسی مدنی) نیز نقش اساسی داشته است. از همین رو شایسته است او را «پدر قانون نویسی ایران» بنامیم. به مناسبت خدمات و لیاقتش احمد شاه قاجار، عصای مرصع و به لحاظ تدوین قانون مدنی رضا شاه به او سرعصای مرصع اعطاء کردند.
او به جز جنبۀ علمی، آراسته به فضایل و سجایای اخلاقی بی‌شمار بود. شرح شیرین چله نشینی و سلوک عرفانی مرحوم فاطمی را در خاطرات او که کتابخانه مجلس شورای اسلامی در سال 1389 با عنوان «خاطرات سید محمد فاطمی نویسندۀ قانون مدنی و مستشار دیوان تمیز» با تصحیح دکتر حسن زندیه منشر کرده است، بخوانید و لذت ببرید. مرحوم فاطمی مشروطه خواه معتدلی بود. شعر نیز می‌سرود و «حیرت» تخلص می‌کرد:
ای دل جهان به کام تو شد شد، نشد نشد/ یا ساغری به جام تو شد شد، نشد نشد
جام جهان نمای ِ جم و تاج خسروی/ مُلک کیان به نام توشد شد، نشد نشد
این اسب تیز گامِ سبک خیزِ روزگار/ بی‌رنج و غصه رام تو شد شد، نشد نشد
با خلق کن معاشرت، اما به پختگی/ هر چند کس که خام تو شد شد، نشد نشد
«حیرت» بده به شعر تو داد سخنوری/کس طالب کلام تو شد شد، نشد نشد
حکایت سفارش رضا شاه و رفتار فاطمی که بیانگر فضیلت و عدالت و انسانیت او است، خواندنی است: «مراتب فضل و دانش و سکون و وقار مرحوم فاطمی زبانزد بود، تا آن‌جا که در مقام ریاست شعبۀ چهارم دیوان کشور قرار داشت. از طرف داور (وزیر عدلیه/ دادگستری وقت یا بالاترین قدرت قضایی وقت) به او ابلاغ می‌شود که نظر شاه در این پرونده چنین است.آن مرحوم می‌گوید آنچه حق است رعایت خواهد شد و مسئول جوابگویی آن هم من هستم. ظاهرا نظر شاه در آن پرونده رعایت نمی‌شود. روزی در مراسم سلام رسمی، شاه در برخورد با مرحوم فاطمی از او مؤاخذه نموده می‌گوید ،پیغام مرا داور به شما نداد؟ در پاسخ می گوید: چرا داد و من با اطمینانی که داشتم اعلی حضرت نظری جز اجرای عدالت ندارد و به این وسیله خواسته‌اند مرا امتحان کنند، تا چه حد نفوذپذیر هستم، بنابراین نظر قلبی اعلی حضرت که همان احقاق حق بود عمل شد. رضا شاه سر خود را زیر انداخته و رد می شود.» (خاطرات، ص بیست تا بیست و یک)
دوران جوانی فاطمی مصادف با انقلاب مشروطه بود و او در جریان این انقلاب به مبارزان مشروطه‌خواه پیوست. او هنگام مبارزه رویۀ اعتدالی اتخاذ کرد و حتی پس از پیروزی انقلاب مشروطه از اعدام شیخ فضل الله نوری که به دست مشروطه‌خواهان تندرو صورت گرفت، اظهار انزجار کرد.
وی پس از ازدواج و به دنیا آمدن دو فرزندش ابتدا انسیه دختر کوچکش در کودکی و سپس ابوالقاسم پسرش را در نوجوانی از دست می‌دهد. شرح آن در خاطراتش، هم خواندنی و هم تأثر برانگیز است. او به همین دلیل به یاد فرزندش بیمارستانی در قم می‌سازد که تا روزگار ما پابرجا بود اما در دهۀ شصت تخریب و جای آن خیابانی گشوده شد. هنوز مردم قم علی‌رغم نابودی بیمارستان، از چهار راهی که به این بیمارستان ختم می‌شد، با عنوان «چهار راه بیمارستان» یاد می‌کنند. با توجه به شخصیت علمی و فضایل اخلاقی او مردم قم نباید بگذارند یاد و نام او به فراموشی سپرده شود و به‌خصوص نسل جوان را با زندگی این شخصیت بزرگ آشنا کنند.
سید‌محسن محسنی
سيد محمد فاطمي، فرزند حاج ميرزا سيد حسين، يكي از چهره‌هاي مشهور تاريخ اخير ايران و از جمله قضات عالي قدر و علما و فقها و شريعتمداران مجتهد بود. او يكي از اعضاي كميسيون و انشاء كننده قانون مدني ايران و بسياري از قوانين ديگر به شمار مي‌آمد و تا انتهاي عمر همواره منشأ خدمات علمي و فرهنگي بود.
سيد محمد فاطمي در اول برج حمل ۱۲۵۲ (ش) در شهر مقدس قم به دنيا آمد. تحصيلات و معلومات خود را نزد پدر و علماي حوزه‌هاي علميه قم شروع كرد و در علوم عقليه، ادبيات فارسي، ادبيات عربي، فقه و اصول اسلامي، حكمت، منطق و رياضيات، تبحر يافت و به درجه اجتهاد رسيد.
در شانزدهم صفر سال ۱۳۲۸ (هـ . ق) برابر با بيستم قوس ۱۲۸۸ (ش) در حالي كه مشغول تدريس در حوزه‌هاي علميه بود، به حكم وزير عدليه وقت (حسن پيرنيا) براي خدمت قضايي به عدليه دعوت شد. او در آغاز سال ۱۲۸۸ (ش) رياست شعبه دوم محكمه بدايت حقوق را بر عهده گرفت. ديگر سمتهاي قضايي او عبارتند از : عضو (معاون) محكمه استيناف (۴ ثور ۱۲۹۱)، رياست شعبه استيناف (۱۶ قوس ۱۲۹۲)، مشاور محكمه تميز (۱۲ قوس ۱۲۹۷)، مستشار ديوان عالي تميز (۲۷ ثور ۱۳۰۰)، رياست شعبه ديوان عالي تميز با رتبه ۷ قضايي (۱۵/۳/۱۳۰۵)، رياست كل استيناف تهران (۵/۲/۱۳۰۶) ، رياست شعبه ۴ ديوان عالي تميز (۲۹/۱/۱۳۰۷)، رياست شعبه ۴ ديوان عالي تميز (۱۲/۱۱/۱۳۱۰)، رياست شعبه اول، دوم و چهارم ديوان عالي تميز (در سالهاي ۱۳۱۷-۱۳۱۶)، عضويت درشوراي عالي ثبت (۱/۸/۱۳۱۷)، عضويت در كميسيون ترفيع قضايي (تا سال ۱۳۲۴)
در سال ۱۳۰۷ (ش) براساس دعوت و امريه وزارت عدليه، در كنار تني چند از شخصيت هاي ديني و قضايي همچون: حاج سيد نصرالله تقوي (سادات اخوي)،سيد محسن صدر (صدرالاشراف)، سيد مصطفي عدل (منصور السلطنه)، حاج ميرزا محمدرضا ايرواني (غروي) و عده‌اي ديگر كه اعضاي كميسيون تهيه و تدوين قانون مدني بودند، مستقيماً زير نظر علي اكبر داور (۷-۱۳۰۵ ش) بند بند قانوني كنوني را با زحمت و دقت فراوان به رشته تحرير درآورد.
سيد محمد فاطمي، در كنار مشاغل قضايي، به تدريس در مدرسه عالي علوم سياسي و مدرسه عالي حقوق مي‌پرداخت و علاوه بر تدريس حقوق اسلامي و فقه و اصول، حقوق ثبت اسناد و املاك را نيز تدريس مي‌كرد. او براساس سنت «زكاه العلم نشره» به مدت ده سال از ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ به تدريس در دانشكده معقول و منقول مشغول بود و تبرعاً به ارائه دروس مي‌پرداخت.
فاطمي، فرزندي نداشت و پيش از مرگ، تمام اندوخته خود را وقف خدمات عمومي و ساختن بيمارستان در شهر قم كرد. در طول خدمت، يكي از قضات شريعتمدار محترم و نافذ القول و سرشناس عدليه بود و طي بيست سال اول خدمت، حتي يك روز مرخصي نگرفت. كم سخن مي‌گفت و مرد عمل بود. شيوه نگارش و انشاي حقوقي او زبانزد خاص و عام بود. نمونه اين نوع نگارش را مي‌توان در جلد اول قانون مدني مشاهده كرد. در تدوين كتاب «فرهنگ كاتوزيان» كه فرهنگي عربي به فارسي است، همكاري علمي موثري با شيخ محمد علي تهراني كاتوزيان داشت. از ديگر آثار تاليفي او، ترجمه به فارسي متن عربي كتاب «اسلام و انديشه‌ها» نوشته هانري دو كاستري است كه توسط زعلول پاشا از متن اصلي به عربي ترجمه شده بود.
سيد محمد فاطمي، در بيست و هشتم مردادماه ۱۳۲۴ (ش) پس از سي و شش سالگي خدمت قضايي و علمي به جامعه ايران، بر اثر بيماري و در سن ۷۳ سالگي بدرود حيات گفت. پيكرش در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شده است.
منبع: مبارکیان، عباس، چهره ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، چاپ اول، انتشارات پیدایش، تابستان ۱۳۷۷
