قم در دوره صفویه از نگاه فرانچسکو جملی کارری ایتالیایی

در سال 1694م. 1105 ق. یک ایتالیایی دیگر به نام جملی کارری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به ایران آمد و در مراسم تاجگذاری شاه سلطان حسین شرکت کرد و آنچه را که دید و شنید، چون نقاشی چیره‌دست به روی کاغذ آورد. سفرنامه جملی کارری(1) متضمن یادداشتهایی در زمینه مشاهدات و مطالعات این جهانگرد ایتالیایی در شهر جلفا، قم، اصفهان، شیراز، بندرلنگه و روستاها و دهکده های بین راه است.
کارری کمی پس از تاورنیه به ایران گام نهاد و از او در سفرنامه خویش یاد کرده است. اما گزارشهای او از شهرهای ایران به ویژه شهر مقدس قم با گزارشهای تاورنیه و سیاحان پیشین و معاصر وی در برخی از زمینه ها متفاوت است. کارری درباره موقعیت جغرافیایی و نمای بیرونی و وضع بازار و خانه های شهر مقدس قم می نویسد:
«شهر قم شصت و نه درجه طول، و سی و پنج درجه عرض جغرافیایی دارد، محیط آن قریب ده میل است. برج و باروی آن در نتیجه ریزش باران از بین رفته و به صورت ویرانه در آمده است. خانه های شهر نیز همین حال را دارد. میدان شهر کثیف و زننده و مغازه های آن خالی و محقر است».(2) با آنکه حدود دو قرن پیش یک مبلغ مسیحی به نام کنتارینی در این باره نوشته است:
«قم شهر کوچک ولی زیباست که در دشتی قرار گرفته و به وسیله دیوارهای گلی محصور شده است. همه چیز به حد وفور در آن یافت می شود و دارای بازارهای خوبی است که مرکز داد وستد فراورده های دستی و فاستونی است».(3)
کمی بعد سفیر اسپانیا آقای فیگوئرا همین مطلب را این گونه تائید کرده است:
«سفیر فکر نمی کرد شهر قم آن اندازه بزرگ و پر جمعیت باشد. از آن همه جمعیت و بزرگی شهر در شگفت بود. خانه های شهر که بیشتر ملک عامه مردم است تا خاصه دولتی، از لحاظ ساختمان نظیر بناهای دیگر شهرهای آذربایجان بود».(4)
از اینها گذشته هموطن کارری آقای پیتر دلاواله که حدود 1618 از قم دیدن کرده، شهر قم را به آبادانی و زیبایی توصیف نموده و نوشته است:
«قم از شهرهای متوسط ایران است و از لحاظ بزرگی به کاشان نمی رسد. جمعیتش هم از آن کمتر است، ولی در محل مناسب تری واقع شده و می توان گفت زیباتر است. کوچه و بازار شهر نسبتا خوب وتمیز و میدان شهر به حد کافی جادار و متناسب است و روی هم رفته تمام شهر به نظر من زیبا و دلگشا آمد».(1)
حتی تاورنیه که حدود سی سال پیش از کارری قم را دیده است و کارری از او یاد کرده و در مواردی به وی استناد جسته است، درباره آبادانی و زیبایی قم در آن دوران می نویسد:
«قم از شهرهای بزرگ ایران است که در جلگه صافی واقع شده، حصار و باروی شهر از خاک و گل و دارای برجهایی متعدد است که در فاصله های کم ساخته شده اند، خانه ها هم چون از خاک و گل است، داخل آنها تمیز است».(2)
شاردن فرانسوی هم که تا سال 1670 در ایران بوده است، بر خلاف کارری، قم را زیبا و بازارهای آن را خوب و آباد و پر از اجناس توصیف کرده است.(3)
گزارشهای یک هیئت فرانسوی که اندکی پس از کارری به ایران سفر و از قم دیدن کرده اند، نیز گزارش کارری را تأیید نمی کند؛ زیرا در مجموعه آن گزارشها که با عنوان سفرنامه سفیر زیبا انتشار یافته است آبادانی و رونق اقتصادی قم مورد ستایش قرار گرفته و آمده است:
«قم در آن زمان مرکز تجاری مهمی به شمار می رفت و بازرگانانی از سرتاسر آسیا در این شهر با هم ملاقات می کردند. به این خاطر، انواع و اقسام آدمها از چهار گوشه جهان را در این شهر می شد دید»!(4)
1. سفرنامه دلاواله، پیتر دلاواله، ترجمه دکتر شعاع الدین شفا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1348ش، ص 435.
2. سفر نامه تاورنیه ترجمه ابوتراب نوری، انتشارات کتابخانه سنایی مقدم، چاپ دوم، ص 82.
3. سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، انتشارات توس، تهران 1372.
4. سفر نامه سفیر زیبا، ایوان گرس، ترجمه علی اصغر سعیدی، ص 196.
منبع: کتاب قم از نگاه بیگانگان