در مرکز بافت تاریخی اغلب شهرهای ایران،محله‌ای وجود دارد که پامنار قم نامیده می‌شود.۱وجه تسمیه پامنار بر خلاف بسیاری از محلات،که دارای وجه تسمیه‌ای با منشاء طبیعی-مثل پستی‌وبلندی -یا عامل اجتماعی-طبقات اجتماعی- است از عامل معماری -ساخت منار- نشأت می‌گیرد.
پیشینه تاریخی
منار یا مناره به معنی جای نور و نار و در اصطلاح بنائی است بلند و باریک که در کنار مساجد و بقاع متبرکه جهت اذان گویی.و یـا به عنوان میل راهنما در کنار جاده‌ها،مساجد، کاروانسراها،یا مدارس و دارالضیافه‌ها احداث می‌گردید و به علت روشن نمودن چراغ یا آتش بر فراز آن، جهت راهنمایی در شب به مناره یا محل نور مـوسوم شـد.۲
از آثار و علائم مناره‌های قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقیمانده،چنین برمی‌آید که،منار با هدف راهنما بودن در دوران قبل از اسلام ساخته می‌شده است.قدیمی‌ترین این منارها در ایران،برج راهنما یـا میل نورآباد معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان می‌باشد که در غرب نورآباد ممسنی قرار گرفته است.۳
تاریخ احداث اولین مناره در دوران اسلامی بر ما نامعلوم است. ظاهرا چنین بـه نـظر می‌رسد که پیدایش مناره کمی پس از ظهور مساجد صورت گرفت.به اعتقاد برخی از محققین فکر احداث منار به نیمه نخست قرن اول هجری برمی‌گردد؛و نخستین مأذنه و مناره‌ها در سرزمینهای عراق و مصر سـاخته شـد،آنـگاه در زمان خلافت امویان در سوریه بـه صـورت کـامل‌تری ظاهر گردید.
در باب اینکه نخستین مناره در ایران دوران اسلامی،در چه زمانی و در کجا احداث شد، اطلاعاتی در دست نیست.اگر گفته گیرشمن را که مـنار مـسجد جـامع شوش در قرن اول هجری یعنی تردید می‌توان گفت کـه ایـن منار جزء اولین منارهائیست که در ایران بعد از اسلام به عنوان مأذنه در کنار مساجد جلوه‌گر شده است.۴
موقعیت
تک‌منار میدان کهنه و مـناره‌های زوجی سردر مدرسه غیاثیه (پامنار) در میدان کهنه شهر قم حـد فاصل محله چهارمردان و محله مسجد جامع واقع است که در گذشته به” سروزار” (همان سربازار فعلی) شهرت داشت. امـروزه نزدیکترین خـیابان دسترسی به آن خیابان آذر است که در اوایل قرن اخیر با برش بافت قدیمی جـنوب‌غربی شهر،از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی امتداد دارد.
در دوران پیش از اسلام و اوایل دوران اسلامی مجموعه‌ای از دهات منطقه غـم کـه تـوسط نهرهای منشعب از قمرود (اناربار) مشروب می‌شدند روستایی را با یک ندیه یا دژ مرکزی تشکیل مـی‌دادند که به نام آن نهر خوانده می‌شد.از میان دیه‌های شش‌گانه قم،دیه یا دژ باستانی”مـمجان”-کـه مولف تاریخ قم در اواخر قرن چهارم هـ ق آن را نفس شهر قم می‌خواند،به جهت مرکزیت گسترش بیشتری یافت و هسته اصلی شکل‌گیری شهر اسلامی قم شد.۵ دیه‌ای که بر اساس مطالعات تاریخی و معماری میدان کهنه کنونی خاستگاه آن به حساب می‌آید.
مهندس سعیدنیا در این خصوص می‌نویسد:
“موقعیت مـکانی”محله لب‌چال”در میدان کهنه میان محلات قدیمی شهر و مرکزیت ارتباطی آن در اتصال جاده‌های ناحیه تردیدی به جای مـی‌گذارد که،این محوطه،همان دیه یا دژ باستانی ممجان بوده که از ابتدا تاکنون هسته کهن شـهر قـدیمی قم را تشکیل می‌دهد…و در توسعه شهر دوره اسلامی،معبری که از جوار دژ ممجان می‌گذشته بـه تـدریج مـبدل به بازار گشته است و مهمترین عناصر شهری در ورودی اصلی آن یعنی میدان کهنه احداث شده‌اند که عـمده‌ترین آنـها،مـدرسه غیاثیه (پامنار) در مدخل میدان کهنه است که در قدیم همواره به عنوان”وسـط شـهر” نامیده می‌شد و مرکز تلاقی راههای مختلفی بوده است که از متن شهر عبور می‌کرده‌اند.۶ مشاهده شبکه را‌ه‌هـا، گذرها و کوچه‌ها درون بافت قدیم شهر در شرایط فعلی نیز رد پای بسیاری از این جاده‌ها را در مـتن شـهر مشخص می‌سازد.
میدان کهنه و محله پامنار، خصلت مـرکزیت خـویش را تا اواخر دوران قاجار حفظ کرد، لیکن بـا احداث جاده تهران قم به سال ۱۳۰۱ هـ ق توسط امین السلطان،جاده قدیم – ری مـتروک گـردید.۷ و بعضی از فعالیتها و خدمات مرکز قـدیم مـیدان کهنه بـه مـرکز جـدید یعنی میدان نو،منتقل گردید و به تدریج در پیرامون حرم توسعه یافت.با وقوع سیل ۱۳۱۳ هـ ق که بخشی از بافت قدیمی شهر در شـرق رودخانه را در برگرفت؛ و سکونت برخی از مردم برای نخستین بار در غرب رودخانه این توسعه آهـنگ سـریعتری یافت. با احداث راه‌آهن به تدریج نیمی از شهر،در غرب رودخانه تشکیل گردید و مرکز فعالیتهای اقتصادی شـهر از میدان کهنه و بازار کهنه به مرکز جدید یعنی میدان نـو و پیرامون حرم حضرت معصومه (س) منتقل گردید که به علت جـاذبه‌های مـذهبی، زواری و حمل‌ونقل، توسعه وسیعی یـافت و مرکز قدیمی یعنی میدان کهنه به‌کلی از اهمیت ساقط شد.
منار میدان کهنه
در متون تاریخی اوایـل و اواسـط دوران اسلامی از ساخت سه منار در قم سخن مـی‌رود یکی مـناره‌ای کـه به سال ۱۲۹۱ هـ ق در دوره حکومت یحیی بن اسحق، به خودیاری اعراب اشعری در کنار مسجد ابو الصدیم حسین اشعری ساخته شد.
مؤلف گنجینه آثار قم منار میدان کهنه را همان منار سال ۲۹۱ هــ ق که میان شهر جدید اسلامی و شهر قدیم کمیدان بنیان گردید، می‌داند که از تصادفات متناسبه کلمه منار برابر ۲۹۱ ماده تاریخ بنای آن شده است ۸ و بر همین اساس برخی از محققین معتقدند که بـعد از مـناره شوش و مناره نخستین مسجد تاریخانه دامغان – که در زمان حاضر اثری از آنها نیست- مناره میدان کهنه قم قدیمی‌ترین مناره موجود در سرزمین ایران است. ۹ دو مناره دیگر در قم وجود داشته یکی مـناره‌های احداثی میر ابوالفضل عراقی به سال ۴۴۷ در خارج از شهر و دیگری مناره‌های احداثی کمال الدین ثابت وزیر در سال ۵۲۷ در داخل شهر قم است؛ که به اعتقاد فیض نشانی از آنها وجود ندارد۱۰ مگر آن که مناره‌های سردر مدرسه غیاثیه را آن مناره‌ها فرض کنیم.
در متون تاریخی دیگر سخنی از مناره‌های قم نیست تا قرن دوازدهم هجری قمری در دیوان هاتف اصفهانی۱۱ که قـطعه‌ای در مـاده تاریخ مرمت کهن گـلدسته قـم با اشاره به قدمت آن است که مقصود همین منار میدان کهنه است.مضمون دو بیت مرتبط با موضوع چنین است:
کهن گلدسته قم را که ویران بود بنیادش
مجدد شد به حکم او اساس و تازه شد بنیان
دبیرخانه ی هاتف پی تاریخ اتمامش
رقم زد شـد ز حـکم آصف ایـن گلدسته آبادان ۱۲
منار میدان کهنه که بر اساس کتیبه سنگی مورخ ۹۶۳ هـ ق موجود در محل به آن منار چارسو نیز می‌گفتند،با ارتفاع ۲۴ متر و قطر نزدیک به ۴ متر بصورت رگ‌چین آجری،مانند اغلب مناره‌های عصر سلجوقی،بـا دو راه‌پله مارپیچی به صورت رفت و برگشت با ۶۳ پله برپا گردیده که در شرایط کنونی یکی به فضای داخلی مسجد معاصر راه می‌یابد و دیگر دریچه‌ای رو به بام دارد.فرم آجرکاری، و نوع معماری منار مشابهات بـسیار نزدیکی را با منار مسجد میدان ساوه (مورخ ۴۵۳ هـ ق) و مناره آجری خرم‌آباد (متعلق به قرن پنجم هجری قمری) نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که منار میدان کهنه قم، همچون مناره میدان ساوه و دیگر مناره‌های هم‌عصر، در قسمت تـاج و مأذنه دارای کتیبه‌های از آجر بوده است که در طول زمان فروریخته است ضمن آنکه باقی قسمتها نیز دچار فرسودگی شدید بود و چنانکه در دیوان هاتف اشاره شد به همت یکی از امرای زند به سـال ۱۱۹۱ هـ ق مرمت اساسی گردید.۱۳ و مأذنه فعلی نیز در حدود ۵۰ سال پیش بر فراز منار احداث شد.
منار میدان با توجه به کهنسالی شاهد ساخت و تخریب مساجد متعددی در جوار خویش بـوده اسـت که شاهد آن مساجدی است که در متون تاریخی به مسجد منار معروفند ۱۴ و مسجد فعلی نیز به همت مرحوم آیت اللّه حاج میرزا محمد تقی فیض پس از انهدام دکان رنگرزی که مدخل راه‌پله مـنار را در بر گرفته بود،در سال ۱۳۱۰ هجی شمسی در محوطه‌ای به طول ۲۱ و عرض ۱۲ متر مرکب از ده چشمه طاق بر فراز ستونهای سنگی احداث شد. ۱۵
منار میدان کهنه قم به عنوان قـدیمی‌ترین اثـر معماری بازمانده از دوران گذشته، شاهد حوادث تاریخی متعددی بوده است که بر این شهر رفته که یکی از متأخر ترین و مهمترین آنها تصرف شهر توسط نیروهای خارجی در جنگ جهانی اول و شلیک ۴ گلوله توپ از جبهه شمالی به بدنه ستبر مناره بود،که به گـفته مـعمران به هنگام ورود نیروهای خارجی به قم به منظور ارعاب”کمیته مجاهدین”صورت گرفت.
با توجه به آنچه گذشت و با تاکید بر شواهد معماری و مقایسه با بناهای مشابه تاریخ‌دار، تـاریخ سـاخت مناره میدان کهنه قم نمی‌تواند فراتر از قرن پنجم هجری قم باشد و احتمالا اواسط قرن پنجم هـ ق تـاریخ احداث آن است و استناد تاریخی برخی از محققین جهت انتساب بنا به قرن سوم هـجری قمری صحیح به نظر نمی‌رسد.
مـأخذ:
۱-همچون محله پامنار قم،پامنار تهران،پامنار زواره،پامنار رامشه اصفهان،پامنار سـبزوار،پامـنار سـمنان،پامنار کاشان،پامنار کرمان و…
۲-مخلصی،محمد علی،”مناره‌ها”معماری ایران دوره اسلامی،ج ۱،به کوشش محمود یـوسف کـیانی،تـهران،جهاد دانشگاهی،۱۳۶۶،ص ۲۷۴٫
۳-و اندنبرگ،لویی،باستان‌شناسی ایران باستان،ترجمه دکتر عیسی بهنام،تـهران،ص ۲۷٫
۴-مـخلصی،همان،ص ۲۷۷٫
۵-سعیدنیا،احمد،قم خواستگاه شهر،شهرهای ایران،ج ۲،به کوشش محمد یوسف کیانی،تهران،جهاد دانـشگاهی،۱۳۶۶،ص ۱۵۲٫
۶-هـمان،ص ۱۶۳٫
۷-بار تولد،و”تذکره جغرافیای تاریخی ایران”ترجمه حمزه سردار داور،انتشارات توس،تـهران،۱۳۵۸،ص ۹۳٫
۸-فـیض،عباس،گنجینه آثار قم،ج ۲،مهر استوار،قـم،۱۳۵۰،ص ۲۱۷
۹-مـخلصی،هـمان ص ۲۷۷٫
۱۰-فیض،همان،ص ۲۱۸.
۱۱-سید احمد هاتف اصفهانی شـاعر قـرن دوازدهم هجری قمری.(ف ۱۱۹۸ هـ ق).وی شاعر دورهء افشاریان و زندیان است،خاندان او از قصبه اردوباد آذربـایجان بـودند ولی هاتف در اصفهان متولد و در آنجا و در قـم و کـاشان زندگی کـرد وفـاتش در قـم مقارن تشکیل حکومت قاجاریه است.(ر.ک.فـرهنگ مـهین).
۱۲-مدرسی طباطبایی،حسین،تربت پاکان،ج ۲،مهر قم،۱۳۵۴،ص ۱۵۰٫
۱۳-همان،ص ۱۴۹٫
۱۴-همان،ص ۱۵۰٫
۱۵-فیض،همان،ص ۲۵۸٫
۱۶-دیـولافوا،مـادام ژان،ایران،کلده،شوش،ترجمه علی مـحمد فره‌وشی،چ چهارم،تهران،انـتشارات دانـشگاه تهران،۱۳۶۹،ص ۱۹۶٫
۱۷-ویلبر،دونالدن،معماری اسـلامی ایـران در عصر ایلخانان،ترجمه عبد الله فریار،چ دوم،تهران،شرکت انتشارات علمی فرهنگی،۱۳۶۵، ص ۱۷۹٫
۱۸-عنوانی کـه احـتمالا در طی دو سه سده اخیر اطـراف مـدرسه مـصداق آن شد چرا کـه بـا توجه به قدمت مـوقعیت تـک‌منار میدان کهنه در جوار این بنا مقصود از پامنار بصورت مشخص محله اطراف منار مذکور بـود لیـکن با توجه به عظمت مدرسه احـداثی و چـشم‌انداز مطلوب‌تر آن در قـرون بـعد بـتدریج مفهوم پامنار از تک‌منار مـیدان به مناره‌های زوجی سر در مدرسه غیاثیه منتقل گردید.
۱۹-فیض،همان،ص ۲۲۸٫
۲۰-همان،ص ۲۲۶٫
۲۱-مدرسی طباطبایی،همان،ص ۱۲۹٫
۲۲-هـمان،ص ۱۲۸٫
۲۳-فـیض،همان،ص ۲۳۱.
۲۴-فقیهی علی اصغر،”قم در مـسیر تـاریخ”،نـامه قـم،ص ۷ و ۸ پائیـز و زمستان ۱۳۷۸،ص ۱۷۲٫
۲۵-فیض،هـمان،ص ۲۳۱٫
۲۶-اغـلب افراد تصور می‌کند این بنا مربوط به نظام الملک وزیر مشهور عصر سلجوقی است ولی نظام المـلک ابـرقوهی مـراد است که در قرن هشتم می‌زیست و پسرش اسـماعیل نـظام المـلک از ادبـا و دانـشمندان
کاظم عرب
مجله نامه قم پاییز و زمستان ۱۳۸۰ – شماره ۱۵ و ۱۶
