از سال ۱۶۱۳ میلادی میان شاه عباس و میخائیل فدرویچ با تزار روسیه، پس از مشکلاتی که در گذشته روابط این دو کشور وجود داشت، روابط دو کشور و مبادله سفیر از سر گرفته می شود. همچنین بر اساس توافقی که میان انگلیس و روس پدید آمده بود، روسها اجازه یافتند تا از طریق روسیه در ایران فعالیت بازرگانی داشته باشند. از این رو، میان بازرگانان انگلیسی و تجار روس رقابت شدیدی ایجاد شد. در سال ۱۶۲۳ میلادی آفاناس یویچ کاتف با کالاهای دولتی از سر راه استرخان به ایران فرستاده شد.
کاتف که بی هیچ مانع و مشکلی کالاهای تزاری را به ایران می رساند، هنگام عبور از شهرهای ایران، یادداشت‌هایی برداشته که بعدها بنیان سفرنامه او به ایران را تشکیل می‌دهد.(۱)
این بازرگان نکته سنج روسی، شرح مشاهدات خود را از ایران در سال‌های ۱۶۲۴ _ ۱۶۲۳ میلادی به رشته تحریر درآورده و به یادگار بر صفحات تاریخ این سرزمین کهنسال بر جای گذاشته است. سفرنامه او یکی از جالب ترین و پرنکته ترین سفرنامه هایی است که به زبان روسی نوشته شده.
کاتف آنچه را در مسیر حرکت خود از مسکو و قفقاز دیده، خیلی فشرده گزارش کرده است. او شیوه زندگی، خصوصیات اخلاق، تجارت و صنعت مردم سر راه خود را دیده و به قلم آورده و در پایان، زندگی پر جنب و جوش پایتخت آن روزگار ایران، یعنی اصفهان را به تفصیل توصیف کرده است. همچنین از جمله شهرهایی که در مسیر اصفهان از آن عبور کرده است، شهر قم می‌باشد. او در این باره می نویسد:
«با ورود به قم از راه ساوه، قصر زیبای شاهی و کاروانسرایی دیده می شود. در شهر بازار و کاروانسرا و انواع سبزی‌هاست. بدین ناحیت شمشیر و زره می‌سازند و جوشن‌ها را دو مرتبه آبدیده می‌کنند. نان قم خوب و آبش سرد است. از قم با شتر به قلمرو شاهی مولتانیسکی (۲) و هند می روند».(۳)
گزارش زیبا و کوتاه اما منصفانه این بازرگان روسی، نشان از این حقیقت دارد که روسها در آن زمان هنوز به صحنه رقابت‌های سیاسی و طمع‌ورزی‌های استعماری خیلی وارد نشده بودند وگرنه کمی بعد با کسب وحدت و قدرت سیاسی، به ویژه از زمان پتر کبیر برای دستیابی به ایران با اشکال گوناگون به این سرزمین دست اندازی کردند که بزرگ‌ترین و بدترین شیوه آن، تجاوز صریح و آشکار نظامی به مرزهای شمالی و تصرف بخش مهمی از میهن ما می باشد و به دنبال آن پیوسته شاهد حضور روسها می‌باشیم؛ تعدّی و تحقیری که هیچ کدام از اتباع روسیه تزاری از مأموران عالی رتبه سیاسی تا بازرگانان و سیاحان و مسافران روسی از آن دریغ نمی ورزیدند. یکی از این افراد، بازرگان معروف، آقای بارون دوبد است که در سال ۱۸۴۰م./ ۱۲۱۹ ش. به ایران آمده است.
۱ این آگاهیها از طریق مقدمه «ن.آ.کوزنسوا» به ما رسیده است.ص ۳۶ _ ۳۰
۲ پادشاهی مولتانیسکی؛ مولتان شهری است که در پاکستان غربی و یکی از مهمترین شهرهای هندوستان است. به سالی مرکز مهم کاروان روی بازرگانی بود. این شهر بین تجار خاور نزدیک و میانه، شهرت به سزایی داشته و کاتف پادشاهی هند را پادشاهی مولتانیسکی می نامد.
۳ سفرنامه کاتف، فدت آفاناس یویچ، ترجمه محمد صادق همایونفرد، ویرایش عبدالعلی سیاوشی، تهران، ۱۳۵۶ ص ۱۳
منبع مطلب: کتاب قم از نگاه بیگانگان
