کاروانسرای سنگی کاج محمدآباد

کاروانسرای سنگی محمدآباد قمرود (دژ نظامی سلجوقیان)
این کاروانسرا یکی از بزرگترین و با شکوه ترین بناهای تاریخی قم است که ستونها، برجها و ایوانهای بلند و استوار آن، شکوه تخت جمشید را تداعی می کند. به لحاظ تاریخی وابسته به قرون پنجم و ششم (اواخر دوره سلجوقی) بوده و کشف چند سکه مغولی از سده ۷ و ۸ هجری نشان می دهد که تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر دوره مغول است.کوره های ذوب فلز در حیاط این کاروانسرا کشف شده که کاربرد ضرابخانه و یا ساخت سلاح داشته است. بنابراین، کاربرد این بنا دو منظوره بوده، یعنی در زمان صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ، دژ نظامی بوده است. به لحاظ جغرافیایی، این بنا در مسیرکاروانی جاده بزرگ خراسان، در امتداد جنوب غربی ایران بطرف شمال شرقی ایران قرار داشته ، که تا سال ۱۸۸۳ میلادی یعنی دوره قاجار نیز مورد استفاده بوده است.
به لحاظ دسترسی، در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال شرقی قم ،انتهای جاده کوه سفید (فلکه هفتاد و دوتن) بطرف قمرود و در حاشیه روستای کاج و محمد آباد قرار گرفته است. از مسیر اتوبان قم – گرمسار در حدود کیلومتر ۲۵ از زیر گذر پل کاج وارد جاده قدیم و با عبور کمتر از یک کیلومتر، وارد روستای کاج و محمد اباد می شوید. بنای این کاروانسرا، به صورت یک چهار ضلعی به ابعاد ۹۷ در ۹۴ با پلانی چهار ایوانی و دیوارهای بلند و پهن به ضخامت دو تا سه متر با هفت برج دیده بانی به بلندی ۱۰ تا ۱۴ متر از سطح زمین در گوشه ها و وسط اضلاع، شکل هندسی کاملا منظمی دارد. صحن بزرگ در وسط ، دراطراف چهار ضلع، ایوانهای کنگره‌دار به راهروهایی منتهی می شود که اتاقها به تعداد ۳۱ اتاق با ابعاد مختلف در اطراف این راهروها بنا شده اند. یک تالار بزرگ در یکی از اضلاع این مربع قرار دارد که بایستی محل تجمع یا جایگاه ویژه بوده باشد. سقف تمامی اتاقها، تالار و راهروها از سنگ بصورت ضربی و قوسی(گهواره ای) ساخته شده که غالبا فرو ریخته و فقط در برخی از قسمتها بصورت نیمه افراشته هنوز خود نمایی می کند.در فاصله بین اتاقها، تقریبا وسط هر ضلع مربع پلان و در گوشه ها، راهروهای تنگ و باریکی وجود دارد که به زیر برجهای هفتگانه در اطراف حصار بلند ختم می شود.مصالح ساختمانی تمام سنگی (لاشه سنگ به ابعاد موزاییک بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتری) و ملاط آن گل، آهک و گچ زبر است (در ملاط بکار رفته خاکستر و خرده زغال هم جلب توجه می کند)
این بنا در ۹ آبان سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۳۸ در فهرست اثار ملی ایران ثبت شده است. آثار بازسازی و ساخت دیوار های حائل، نشانگر اقدام برای حفظ این اثر باستانی است.
ابوالفضل قیامی
اسفند ۹۴
برگرفته از کانال تلگرامی قم‌گرد @qomgard
عکس از مهیار موسوی