معماری قاجاری در سفرنامه ذهابیۀ قم

نوشته‌ای از نگارنده با عنوان «معماری قاجاری در سفرنامه ذهابیۀ قم و فهرستک لغات و ترکیبات کمیاب آن» در مجلۀ «میراث شهاب»، شماره 72-73، (تابستان و پاییز1392)، ص 109 – 140منتشر شده است. این گفتار سرنوشت جالبی پیدا کرد. در اثر سهو پیش از انتشار کاغذی آن، در سایت کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به نام «محمد تقی بیگ ارباب» ادیب و نویسندۀ قم در دورۀ ناصرالدین شاه منتشر شد. نکته اینکه در فاصله زمانی تا چاپ کاغذی، مقاله دچار اصلاحاتی شد، لیکن پس از انتشار متن نخستین(اصلاح ناشده) به شرح فوق با نام ادیب دورۀ قاجاری به عنوان نویسندۀ مقالۀ مذکور در سایت کتابخانه مجلس، مورد استقبال سایت‌ها و خبرگزاری‌های مختلف از جمله دایره المعارف بزرگ اسلامی، بساتین، روزنامه دنیای اقتصاد و جز آن قرار گرفت و تمام یا بخشی از آن نشر یافت.
اخیرا سایت کتابخانه مجلس به جبران اشتباه رخ داده این مقاله را با نام نگارنده در سایت خود گذاشته است. اما توضیح این نکته لازم است که نشر این گفتار در فضای مجازی دچار خطاهای فراوان است و صورت چاپی آن فعلا قابل رجوع است. هر چند با همۀ اصلاحات اخیر نیز از خطا – در شکل و محتوا – مصون نمانده است و امید دارم در باز چاپ آن، با ریخت درست‌تری به علاقه‌مندان تقدیم کنم.
درهر حال این مقاله مقصود نگارنده را – از لحاظ عنایت دوستداران و پژوهشگران معماری سنتی قاجاری به سفرنامه مذکور – برآورده کرد و جناب مهندس سید محمد مهدی معصومی دانشجوی دانشگاه اصفهان موضوع رسالۀ کارشناسی ارشد خود را به پیشنهاد نگارنده با توجه سفرنامۀ یاد شده «بازشناسی و تحلیل معماری ابنیۀ قاجاری محدودۀ تاریخی تهران – قم(امین السلطان)» انتخاب کرد و تحت اشراف استادان خود با موفقیت به پایان رساند. مهندس معصومی با بررسی میدانی گسترده و عکسبرداری از ابنییۀ بازمانده و مطالعات کتابخانه‌ای وسیع و بازآفرینی مجازی ساختمان‌های تخریب شده،‌ کاری ماندگار از خود به یادگار گذاشته است. امید داریم با همکاری ناشری علاقه‌مند و با پیرایش و آرایش لازم این رسالۀ ارزشمند – به شکلی مطلوب – در اختیار دوستداران قرار گیرد.
گفتنی است که میرزا علی‌اصغر خان امین السلطان(صدراعظم مقتدر ناصرالدین شاه) به خاطر علایق ملکی، راه کهن ری – قم را که از میان حوض سلطان می‌گذشت با تخریب بندهای بالادست بر روی رودخانه‌های ورودی – به دشت مذکور – از بین برد که حوض سلطان کنونی نتیجۀ همان است و راهی جدید، که منطبق بر همین راه قدیم تهران – قمِ فعلی است و هفت فرسنگ از راه پیشین دورتر بود و از میان پستی و بلندی می‌گذشت، درست کرد. موضوع سفرنامۀ مذکور که در معیت امین السلطان نگاشته شده، راجع به همین راه است. بررسی اقدامات عمرانی امین السلطان در قم – صرف نظر ازپاره‌ای نیات سودجویانه وی – از جمله بازار بزرگ و صحن نو/اتابکی و خانه‌های امین السلطانی و راه جدید تهران – قم که با شرکت مجموعه‌ای از هنرمندان و شاعران و معماران – از جمله استاد حسن معمار قمی – خطاطان و کاشیکاران و جز آن انجام شده است، نیازمند تحقیقی فراگیر و همه‌جانبه است و حق وی در این خصوص تا کنون به جا آورده نشده است. گویا فرزندان مرحوم اتابک از جمله دخترش ظاهرا با نام خانوادگی مشیر اعظم املاکی را در قم وقف عام کرده‌اند و سوابق امر در ادارۀ اوقاف قم موجود است.
در پایان امید داریم که امکان احیای راه باستانی ری(تهران) – قم که در آثار کهن عربی – فارسی بدان اشاره شده است، در دستورِ کار مسئولان قرار گیرد. درصورت عملی بودن این کار، مسیر قابل توجهی از راه ری(تهران) – قم که بیهوده گرد کویر حوض سلطان می‌گردد – و در شب هنگام با نور افکن‌های فعلی به‌راحتی دیده می‌شود – کوتاه خواهد شد. ضمن این‌که قسمت اعظم راه در دشت صاف و بدونِ پستی و بلندی قرار می‌گیرد که جاده فعلی فاقد این مزیت است. در این حالت صرفه‌جویی چشم‌گیری از لحاظ وقت و انرژی خواهیم داشت.
سیدمحسن محسنی