گردآورندگان: مجید داداش نژاد، حسین صادقی
فصلنامه اختصاصی صنعت ساختمان عمران نامه،
شماره ۱۳، سال چهارم، پاییز ۱۳۹۷
پیشینه نفت قم
نخستین زمانی که به وجود نفت در حوالی کوه نمک قم پی برده شد توسط «بلیناس حکیم» در زمان قباد ساسانی بود و در تاریخ قم نیز در فصل هفتم از باب اول، به وجود نفت در قم اشاره شده است. اما در قرن اخیر اولین بار آلمانی‌ها در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اکتشاف و حفر چاه به عمق ۱۰۲ متر در کوه نمک پرداختند ولی با آغاز جنگ جهانی دوم، روس‌ها و انگلیس‌ها مانع از استخراج آن شدند. «۱»
پس از جنگ جهانی دوم، اکتشاف نفت در منطقۀ نفتی البرز قم از سر گرفته شد؛ به همین منظور در سال ۱۳۲۸ چاه شمارۀ ۱ البرز قم حفر ولی به نفت نرسید اما با توجه به خروج گازهای نفتی از آن، وجود نفت در منطقه را محرز گردانید.
چاه دوم به عمق بیش از ۲۰۰۰ متر حفر و آن هم به نفت نرسید. چاه سوم در تیرماه ۱۳۳۱ و در زمان نخست وزیری دکتر مصدق به نفت رسید و ترشحاتی از نفت توأم با گاز داشت که هر چند به منبع اصلی نفت نرسید و ترشحات هم به زودی قطع گردید ولی مژدۀ وجود قطعی نفت را در این منطقه به مهندسین داد. در این میان، جریان انتقال شرکت نفت ایران از سازمان برنامه به شرکت ملی نفت، پیش آمد و چون ترشحات نفت در چاه شمارۀ ۳ موجب امیدواری کامل مهندسین گردیده بود، شرکت ملی نفت دنبال کار را گرفت و اعتبارات کافی منظور نمود و چون مسلم شده بود باید در عمق بیشتری به سراغ نفت رفت، ماشین‌های حفاری قوی‌تری وارد کردند و چاه شمارۀ ۴ را حفر نمودند که به نفت رسید ولی دیوار چاه خراب شد و شکاف برداشت و خرابی جدارۀ چاه موجب شد نتوانند از چاه استفاده کنند، لذا چاه شمارۀ ۵ حفر و در عمق ۲۶۵۰ متری به حد فاصل نفت و گاز برخورد کرده و گاز مخلوط با نفت با فشار زیاد به ارتفاع تقریبی ۱۰۰ متر از دهانۀ آن فوران نمود. «۴»
داستان فوران چاه شمارۀ ۵ البرز قم
روز یکشنبه ۴ شهریور ۱۳۳۵ (۲۶ آگوست ۱۹۵۶) ساعت ۳٫۵ بامداد در حفاری چاه شمارل ۵ البرز پس از آن که متۀ حفاری برای اولین بار با قدرت و شدت تمام در لایه نمک نفوذ کرد، یک فوران نفت بزرگ اتفاق افتاد که فوق‌العاده جنجالی بود. با مشاهده اولین آثار گذر از لایه نمک، مسئول حفاری تمامی موتورها، پمپها و جریان برق را از کار انداخته و دریچه های سوپاپ های ایمنی لوله را بست. ولی نفتی که با فشار غیرقابل تصور از اعماق به بالا صعود می کرد، سوپاپها را به راحتی به هوا پرتاب کرده و به صورت فواره ای عظیم به ارتفاع ۱۰۰ متر همراه با صدای کر کنندهای از لوله حفاری به هواشلیک شد. هنوز هوا تاریک بود که این اتفاق افتاد. کارگرها سراسیمه از اطراف دستگاه حفاری فرار کرده و آژیر خطر را کشیدند.
یووان اشتوکلین (jovan stoecklin) زمین‌شناس سرشناس سؤئیسی که تا آن زمان مدت ۶ سال در ایران فعالیت داشت، پس از رفتن بدون درنگ به منطقۀ فوران پس از شنیدن خبر چنین گزارش میدهد: حتی از فاصله ۲۰ کیلومتری هم فواره عظیم نفت قابل مشاهده بود. جمعیتی هیجان زده، تمامی کارگرها و اهالی قم که برای تماشا آمده بودند، با ترس و احتیاط در فاصله مناسب دورِ این هیولای از بند رها شده، ایستاده بودند. فوران قهوه‌ای رو به زرد نفت فراتر از برج حفاری به آسمان شلیک می شد. با فشار و سرعت تیر، مایع گرم غل‌غل کنان از لوله حفاری بالا آمده و از داربست فلزی برج حفاری به صورت ابری غلطان و قهوه ای به بالا فوران کرده و بعد همانند بارانی دائمی به زمین می بارید. منظرۀ اطراف که معمولاً زیر نور خورشید برق میزد، حالا ظاهری تیره و دلگیر به خود گرفته بود. تمامی وسایل حفاری، اتاقک های چوبی، موتورها، لوله ها، وسایل نقلیه که هنگام فرار سراسیمه به جای مانده بودند، به رنگ سیاه‌سوخته درآمده و نفت از آنان می چکید، صحرای سرخ به جهنمی سیاه مبدل کشته و زمین تا فاصله زیادی با نفت پر شده بود. جویبارهای نفت با مایع سیاه رنگ که موج آبی می زد، به پایین جاری شده و به صورت رودی از نفت به هم می پیوستند که به طور مداوم به سمت شرق به صحرا سرازیر می شد. با عجله زیاد با بولدوزر سدهایی از خاک در مقابل رود نفت ساخته شد، و پس از ساعات کمی سه دریاچه وسیع نفت در قسمت شرق دستگاه حفاری در صحرا تشکیل شد.
به ارتش نیز خبر داده و در تمام منطقه وضعیت خطر اعلام شد. جاده اصلی که فقط ۶۰ متر با دم و دستگاه حفاری فاصله داشت و نیز خط آهن در فاصله ۴ کیلومتری با لوکوموتیوهای بخار آن که جرقه به اطراف می پاشیدند، همه متوقف شدند. ابتدا کسی راه چاره نمی دانست. به دستگاه مهار گسیخته حفاری نمی‌شد نزدیک شد و تمام اقدامات امنیتی برای این مورد کاری از پیش نبرده بودند. با هواپیما میرون کینلی (Myron Kinley)، آتش‌نشان افسانهای صنعت نفت را از آمریکا آوردند. او میگفت که این چنین فوران نفتی را در تمامی۳۵ سال سابقه شغلی خود تا به حال تجربه نکرده است. کینلی نیمی آدمیزاد و نیمی آدم آهنی بود؛ یک پای مصنوعی، یک صفحه نقره ای در جمجمه، دندانهای عاریه، تعداد بیشماری استخوان های وصله پینه شده و آثار زخم بهبود یافته در تمامی بدن داشت. ولی حتی او هم قادر به مهار فوران نفت نبود. در عرض سه هفته کار مداوم موفق شد برج حفاری را از هم باز کرده و جریان نفت را از طریق لوله به محل مطمئنی در بیابان هدایت کند. در آنجا می شد نفت و گاز را به آتش کشید. با این عمل لااقل خطر یک انفجار عظیم و آتش‌سوزی از منطقۀ حفاری دور می شد. «۳»
در همین راستا استاد علی اصغر فقیهی می‌نویسد: اهالی قم مخصوصاً در مواقع رعد و برق در اضطراب فوق‌العاده‌ای به سر می‌بردند. گاهی ذرات نفت مانند باران می‌بارید، نگارنده خود در کنار خانه به نوشتن اشتغال داشت کاغذ طوری از ذرات نفت آلوده شد که دیگر قابل اینکه روی آن نوشته شود نبود. با چنین وضعی و با وحشتی که مردم از حریق چاه نفت داشتند ناگهان بدون هیچ گونه اطلاعی گازهای زیادی را آتش زدند و مردم یک مرتبه دیدند شعله‌های مهیب آتش به آسمان می‌رود. با اضطراب فکری که داشتند نابودی شهر را قطعی می‌دانستند. نگرانی ادامه داشت تا مطبوعات و رادیو اطلاع دادند که حریق عمدی بوده و جای نگرانی نیست.» «۵»
عملیات مهار چاه زیر نظر مهندس باقر مستوفی (مدیر عامل سابق شرکت پتروشیمی ایران) و مایرون کینلی ادامه یافت و در نهایت پس از حدود ۳ ماه تلاش چاه حفر شده هم فرو ریخت، جریان نفت بند آمد و آتش به یکباره خاموش شد. تا این زمان بیش از ۵ میلیون بشکه نفت بیرون ریخته بود. این فوران در کتاب رکوردهای گینس سال ۱۹۹۰ به عنوان بزرگترین خروج غیرقابل کنترل نفت (Gusher) در تاریخ جهان که به آن لقب Wildcat داده شده است، شناخته شده است. «۸»
در رابطه با ارتفاع فوران نقل های مختلفی از ۵۲ تا ۱۰۰ متر ذکر شده است. در این زمینه منابع محلی مانند روزنامۀ استوار، کتاب تاریخ قم، سالنامۀ دبیرستان حکمت و برخی منابع دیگر ارتفاع فوران را ۱۰۰ متر ذکرکرده اند و در منابع لاتین مانند کتاب رکوردهای گینس و مقالات پژوهشی معتبر ارتفاع فوران ۵۲ متر ذکر شده است.
عملیات حفاری در منطقۀ البرز تا اواسط دهۀ چهل ادامه یافت ولی پس از آن به دلیل کمبود تأسیسات فنی ادامه نیافت.
علت عدم بهره‌برداری از این منابع در زمان حال نیز، مصوبۀ هیئت دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال ۱۳۶۹ است که تاکید بر تمرکز بهره‌برداری و استخراج روی منابع مرزی مشترک نفت و گاز با همسایگان و نگهداری ذخایر نفتی محدودۀ مرکزی کشور برای آینده دارد.
منابع:
- رحیمی، احمد،گنجینۀ دانشوران، چاپخانه قم،۱۳۳۹
- طباطبایی، محمد حسن، خاطرات پراکندۀ رجال پهلوی ج۱، ۱۳۸۱
- یووان اشتوکلین (نویسنده) میرمحمد میگنویی، سید هادی (مترجم)، سرزمین پارس: خاطرات و نوشته‌های یک زمین‌شناس (۱۹۷۹-۱۹۵۰)، ۱۳۹۲
- مجلۀ اطلاعات هفتگی، شمارۀ ۷۸۲، ۹ شهریور ۱۳۳۵
- سالنامۀ دبیرستان حکمت قم در سال تحصیلی ۱۳۳۷-۱۳۳۶٫
- اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- نشریات استوار قم، اطلاعات، کوشش، تهران مصور، ترقی.
- Norris Mcwhirter; Donald McFarlan (۱۹۸۹). the Guinness Book of Records ۱۹۹۰. Guinness Publishing Ltd.
- The Illustrated London News, November ۳، ۱۹۵۶
