آثار تاریخی تخریب شده قم در دهه‌های اخیر

از همان دوران کودکی که به موضوعات مربوط به شهرم قم علاقه‌مند بودم، یکی از دغدغه‌هایم تخریب آثار تاریخی قم بود. چنین است فهرست پاره‌ای از آنها که در دفترم نگاشته‌ام:
1. مدرسۀدارالشفا(صفویه – قاجاری): به‌کلی در سال 1361- 1362 تخریب شد.
2. قلعه دختر قم(ساسانی): در بهار سال 1362 جهت نصب توپ ضد هوایی تخریب شد. همچنین حاشیۀ تپه‌ای که قلعه برآن قرار داشت در بهار سال 1388 تسطیح شد. در مجلد اول از جلد سوم آثار ایران که به زبان فرانسه در سال 1938 به چاپ رسیده ذکری از قلعه دختر قم می‌رود: «این بنای کوچک در یک کیلومتری و نیمی شهر و بر کنار جاده سلطان آباد( اراک) و بر فراز تپه‌ای ساخته شده است و شامل چهار طاقی است.» (آثار ایران، آندره گُدار، خاتون هفت قلعه، باستانی پاریزی، ص 154.
3. بقعۀ بابا مسافر(صفوی): واقع در باغشاه مجاور باغ پنبه. در تیر 1365 که به آن‌جا رفتم به‌کلی خراب کرده‌اند.
4. مسجد باغ پنبه (ناصری): به‌کلی خراب کرده‌اند. (تاریخ آن را ننوشتم. گویا اوایل دهه 60)
5. کتیبه‌های اطراف صحن نو(قاجاری): نوشته میرزا آقا خمسه، به خط نستعلیق. هر مصراع بر روی کاشی بزرگ نوشته شده. بر اثر نصب پلاکارت و زدن میخ بعضی از کاشی‌ها از بین رفته و کاشی‌هایی که نام ناصرالدین شاه را داشته، برداشته‌اند. همچنین بخشی از اشعار را به‌کلی برداشته‌اند. کتیبه‌های برداشته شده را دوباره کار گذاشته‌اند.(27/4/65 ) برداشتن کتیبه‌ها به دلیل تعمیر بوده است.
6. سنگ قبر فتحعلی شاه(قاجاری): سنگ قبر فتحعلی شاه سنگ قبر نفیسی است و توصیف آن در کتاب‌های آن عهد (قاجاری) آمده است. مدتی شایع بود آن را برداشته‌اند و معلوم نیست به کجا برده‌اند. همچنین شنیدم در دوران انقلاب که عده‌ای قصد خراب کردن قبور سلاطین را داشته‌اند، شخصی علاقه‌مند به آثار تاریخی که در آستانه کار می‌کرد (گویا مرحوم فروغی پدر جناب فتح‌الله فروغی) روی آن را با موزاییک پوشانده تا از آفات مصون بماند. اکنون در موزۀ آستانه است.
7. کتیبه‌های بیمارستان فاطمی(پهلوی اول): به خط عماد الکتاب بوده است. قسمت‌هایی از آن‌که حاوی نام شاه(رضا شاه) بوده از بین برده‌اند.(تاریخ درج نشده است) گویا در اواسط دهه 60 این بیمارستان به کلی تخریب شد.
8. بازار کهنه(صفوی و ماقبل): بازار قدیمی شهر، قسمت‌های عمده آن خراب شده. نشان دهندۀ بافت سنتی و کهنه شهر بود.
9. سر در تیمچه(قاجاری): بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی(طاق بازار مقابل تیمچه) از بین رفت و خطر بزرگی از تیمچه رفع شد. (بهمن 1365)
10. امامزاده عبدالله قلعه چم(قاجاری): اوایل فرودین 66 که به قلعه چم رفته بودم، امامزاده عبدالله را به کلی خراب کرده و به سبک تازه‌ای ساخته‌اند. اطراف قبر را اتاقی شیشه‌ای گذاشته‌اند و درون بقعه را تمام سنگ مرمر کرده‌اند.
11. شاه سید علی(قاجاری): به‌کلی خراب کرده اند. (تاریخ درج نشده است)
12. مزار خاکفرج/امامزاده احمد (صفوی و ما قبل): یکی از مزارات کهن شهر قم است. امسال پس از برداشتن بناهای اطرافش تنها با حفظ گنبد آن، با نمای آجری بازسازی کردند و قبرستان آن را به کلی خراب کرده و در جایش چمن‌کاری کردند و باغ پشت آن را جهت ساختن یک درمانگاه از بین بردند.(1373) بهار 1395 مجددا گنبد آن را برداشته‌اند؛ گویا به قصد تعمیر جدید.
13. مدرسه حاج ملامحمد صادق(قاجاری): قبلا نیمی از آن را(گویا در اواخر دهه 60)خراب کرده بودند. در تابستان 1377 کاملا تخریب کرده‌اند تا مدرسه‌ای نو به جای آن بسازند.
14. خانه استاد علی اصغر فقیهی(پهلوی دوم):در خیابان باجک. این خانه که چند بار نگارنده در آنجا خدمت‌شان رسیدم و با بزگواری پذیرای بنده بودند در بهار 1388 تخریب شد.
15. کاروانسرا سنگی(مقابل دامشهر):یکی از دیوارهای کاروانسرا سنگی بهار امسال در اثر ریزش باران‌های سنگین فروریخت. (این کاروانسرا که در جاده جعفریه قرار دارد – به ظاهر از بناهای دوره سلجوقی – و مصالح آن از سنگ و ملاط و جزو آثار ملی به ثبت رسیده است. محل آن تقریبا در مقابل دام شهر کنونی است. پیشتر دو طاقی کوچک آجری نیز مقابل آن بود که ساختمان آنها متأخر به نظر می‌رسید و در اثر جاده سازی دو – سه سال پیش از بین رفت. قسمتی از بنا نیز در بارندگی‌های سال 1390 ویران شد. میراث فرهنگی در ابتدای سال 1391و1393 تعمیر مختصری نمود، ولی ادامه نداد. قبل از ثبت، محل نگهداری دام بود و بنده به یاد دارم که مرحوم حاج میرزا عباس ملک(خویی) و برادرانش(از اقوام ما) به عنوان آغِل گوسفند(تلفظ قمی آغُل) از آن استفاده می‌نمودند و گویا زمانی هم محل سکنای کولی‌ها و غربتی‌ها بوده است.(صدرالممالک اردبیلی و موقوفه نصرت آباد، سید محسن محسنی، مرزبان فرهنگ:جشن نامه دکتر مرعشی، ج 2، ص 199)
فاعتبروا یا اولی الابصار.

سیدمحسن محسنی