حدود و ثغور قم در دوره‌ی قاجار

موقعیت جغرافیایی، حدود و ثغور قم در دوره‌ی قاجار، تفاوت قابل توجهی با وضعیت امروزی داشت. قم در آن زمان یکی از مهم ترین شهرهای ایران از نظر وسعت بود، منابع آن دوره، بخشی از توابع کاشان، دلیجان، محلات، تهران، ساوه و نطنز را جزء قم محسوب داشتند. محدوده‌ی قم در دوره‌ی قاجار، حالت بسط و قبض داشته، در دوره‌ی آقا محمدخان و فتحعلی‌شاه، قم شامل پنج بخش وازکرود، جاسب، قهستان، اردهال و قمرود بود. بخش «وازکرود» شامل دو روستا به نام صرم و خورآباد و بخش «جاسب»، شامل هفت روستا به نام‌های واران، کروکان، زُر، هرازجان، بیجکان، دشتکان، و سقونقان بود و از روستاهای مطرح بخش «قهستان»، می توان کهک، بیدهند، کرمجگان، ابرجس، فردو، وشنوه، خاوه، میم، دستجرد، قبادبزن، ونارج، ورجان و سیرویه را نام برد. بخش «اردهال» تا سال های پایانی حکومت ناصرالدین شاه، جزء قم بود و در حدود سال 1298 ه – ق/ 1881 م از قم جدا شد. از روستاهای آن، مشهد اردهال کرمهه، سینقان، کله جار، ارمَک، حاده، شانق و مزوش می‌باشد، بقعه و بارگاه حضرت علی‌بن باقر علیه‌السلام در روستای مشهد اردهال واقع است، «مثل آستانه مبارکه حضرت فاطمه معصومه قم سلام الله علیها خدام زیاد و خادم باشی‌ها و سر کشیکان دارد.»
 
کتاب قم از ابتدای دوره قاجاریه تا مشروطه
به نقل از: کتابچه ی تفصیل و حالات دارالإیمان قم، افضل الملک، ص 257.