باورهای نادرست بلای جان منابع آبی روستاهای قم

عباس جعفری
روزنامه ایمان

 باورهای نادرست جوامع محلی در مورد روان آبها در فصول غیر زراعی به‌خصوص دبی خروجی از قنات ها و پوشش گیاهی مراتع صدمات غیر جبرانی را به منابع آبی مناطق روستایی قم وارد کرده است. عموم بومیان بر این باور هستند که روان آبها باید در فصول غیر زارعی ذخیره‌سازی شود، اما حقیقت آن است که این روان آبها ضمن نفوذ در مسیر بستر رودخانه، در انتها عمدتا وارد حوضچه های طبیعی و یا تالاب ها و دریاچه ها می شوند که منابع آبی زیر زمینی را تغذیه می کنند، در واقع وقتی واژه هدر رفت مصداق واقعی پیدا می کند که انسان نقشی در کنترل این روان آبها داشته باشد وگرنه رژیم طبیعی روان آبها به هر صورتی که باشد نتیجه ای جز کمک به حفظ اکوسیستم و افزایش سطح منابع آبی زیر زمینی نخواهد داشت. کاهش رطوبت خاک و خشکی سرزمینی در اغلب مناطق روستایی قم کاملا مشهود است. احداث استخرهای عظیم و متعدد ذخیره آب در اغلب مناطق روستایی بلای جان قنات های روستاها شده است.

کار به جایی رسیده است که کل دبی خروجی برخی قنات ها در فصول غیر زارعی باید روانه این استخرها شود و رقم های سنگینی هم برای اجاره آنها پرداخت می شود، حق آبه داران مالک معتقد هستند که این عمل تاثیری روی قنات های بالادستی ندارد اما این اقدام نه تنها موجب تشدید خشکی در کل منطقه می گردد بلکه به مرور قنات های بالادستی را نیز با کاهش دبی خروجی مواجه خواهد کرد. چه بسا به دلایل وضعیت سفره های آب زیر زمینی در برخی مناطق روستایی قنات های بالا دستی زودتر با بحران کاهش دبی آب و خشکی مواجه شوند، مشاهدات میدانی در برخی مناطق ییلاقی قم صحت این ادعا را تایید می کند. قم در سالی که گذشت با خشکسالی کم سابقه ای مواجه شد، به طور کلی همبستگی معنی داری بین خشکسالی هواشناسی و رطوبت خاک وجود دارد، زیرا بعد از خشکسالی هواشناسی که در آن کاهش بارشها نسبت به میانگین بلند مدت حادث می شود، هر چه این خشکسالی شدیدتر باشد رطوبت خاک با کاهش بیشتری همراه شده و به تبع آن میزان تبخیر و تعرق نیز بیشتر می شود و تاثیرات منفی به دلیل کاهش رطوبت خاک قابل دسترس بر کل کشاورزی منطقه خواهد داشت.

در اثر کاهش رطوبت خاک در فصل گرم، زمین زودتر گرم و شبها زودتر سرد می شود، این رخداد باعث جریانات افقی یا همان باد شده و بعضا وزش بادهای شدیدی را به همراه خواهد داشت که عمدتا در سالهای خشک باعث افزایش تبخیر و تعرق از سطح مزارع می شود. کاهش رطوبت خاک در اثر خشکسالی به دلیل اینکه باعت ضعیف تر شدن گیاهان زراعی و باغی نسبت به شرایط نرمال می شود شیوع بیشتر بیماریها و آفات را نیز به همراه دارد. یکی دیگر از باورهای مخرب در جوامع روستایی قم مربوط به پوشش گیاهی مراتع می باشد. بررسی اطلاعات ایستگاه‌های هواشناسی و داده‌های ماهواره‌ای نشان می دهد که سطح و عمق پوشش برف در زمستان‌ و در مناطق کوهستانی کشور بسیار کاهش یافته است. این کاهش سطح و عمق برف نشانه کاهش در دبی و آورد رودخانه‌های فصلی می گردد. این رخداد نیز در سال زراعی که گذشت به وضوح در مناطق کوهستانی قم قابل مشاهده بود. علی رغم باور غلط بومیان برخی روستاها، پوشش گیاهی ضمن حفظ بافت و ساختمان خاک زمینه نفوذ حداکثری بارش را فراهم می کند.

در حالی استان قم شاهد تاراج سفره‌های زیرزمینی و کمک به فرونشست زمین و کاهش حجم طبیعی آبخوان‌ها است که با توجه به شدت تغییرات اقلیم امکان جبران آن بسیار سخت می باشد. در سالی که گذشت حتی مناطق کوهستانی استان قم نیز شاهد وقوع گسترده پدیده گرد وغبار بود. عدم توجه به حفظ پوشش مراتع و کاهش سطح منابع آب زیرمینی پیامدهای مخربی را در زیست بوم منطقه به همراه خواهد داشت، لذا ضروری است تمهیداتی اندیشده شود که ضمن آموزش جوامع روستایی، عوامل تهدید پوشش گیاهی و منابع آبی که دو رکن مهم پایداری زیست بوم هر منطقه ای است به طور صحیح و اصولی مدیریت گردد.

 ۱۴۰۰/۰۶/۲۳